Trật tự thế giới thay đổi thế nào

Project – Syndicate

Joseph S. Nye, Jr

Đỗ Kim Thêm dịch

Ảnh: John Moore/Getty Images

Trật tự thế giới là một vấn đề về mức độ: nó thay đổi theo thời gian, tùy thuộc vào các yếu tố công nghệ, chính trị, xã hội và ý thức hệ mà nó có thể ảnh hưởng đến sự phân phối quyền lực trong toàn cầu và ảnh hưởng đến các chuẩn mực. Nó có thể bị thay đổi một cách triệt để bởi các xu hướng lịch sử rộng lớn hơn và những sai lầm của một cường quốc.

Sau khi Bức tường Berlin sụp đổ vào năm 1989, và gần một năm trước khi Liên Xô sụp đổ vào cuối năm 1991, Tổng thống Mỹ George H.W. Bush đã tuyên bố về một „trật tự thế giới mới“. Hiện nay, chỉ hai tháng sau nhiệm kỳ tổng thống thứ hai của Donald Trump, Kaja Kallas, nhà ngoại giao hàng đầu của Liên minh châu Âu, đã tuyên bố rằng „trật tự quốc tế đang trải qua những thay đổi ở mức độ chưa từng thấy kể từ năm 1945“. Nhưng „trật tự thế giới“ là gì và nó được duy trì hoặc phá vỡ như thế nào?

Trong ngôn ngữ hàng ngày, trật tự đề cập đến sự sắp xếp ổn định của các đề mục, chức năng hoặc các mối quan hệ. Vì vậy, trong các vấn đề nội bộ, chúng ta nói về một „xã hội có trật tự“ và chính phủ của nó. Nhưng trong các vấn đề quốc tế, không có chính phủ bao quát. Với sự sắp xếp giữa các quốc gia luôn bị thay đổi, theo một nghĩa nào đó thế giới là tình trạng „vô chính phủ“.

Tuy nhiên, tình trạng vô chính phủ không giống như hỗn loạn. Trật tự là một vấn đề về mức độ: nó thay đổi theo thời gian. Trong các vấn đề nội bộ, một chính thể ổn định có thể tồn tại bất chấp một mức độ bạo lực không được kiểm soát. Rốt cuộc, tội phạm bạo lực có tổ chức và không có tổ chức vẫn là một thực tế của sinh hoạt ở hầu hết các quốc gia. Nhưng khi bạo lực đạt đến mức quá cao, nó được coi là dấu hiệu của một „nhà nước thất bại“. Somalia có thể có một ngôn ngữ và sắc tộc chung, nhưng từ lâu nó đã là nơi chiến đấu của các gia tộc; chính phủ „quốc gia“ ở Mogadishu có rất ít quyền lực bên ngoài thủ đô.

Max Weber, nhà xã hội học người Đức, đã nổi danh khi định nghĩa nhà nước hiện đại là một thể chế chính trị độc quyền về việc sử dụng vũ lực hợp pháp. Nhưng sự hiểu biết của chúng ta về thẩm quyền hợp pháp dựa trên các ý tưởng và chuẩn mực có thể thay đổi. Do đó, một lệnh hợp pháp bắt nguồn từ các phán đoán về sức mạnh của các chuẩn mực, cũng như các mô tả đơn giản về số lượng và bản chất của bạo lực trong một quốc gia.

Khi nói đến trật tự thế giới, chúng ta có thể đo lường những thay đổi trong việc phân phối quyền lực và tài nguyên, cũng như tuân thủ các chuẩn mực mà nó thiết lập tính hợp pháp. Chúng ta cũng có thể đo lường tần suất và cường độ của xung đột bạo lực.

Sự phân phối ổn định về quyền lực giữa các quốc gia thường liên quan đến các cuộc chiến mà nó làm rõ sự cân bằng quyền lực được nhận thức. Nhưng các quan điểm về tính hợp pháp của chiến tranh đã phát triển theo thời gian. Ví dụ, ở châu Âu thế kỷ XVIII, khi Đại đế Phổ Frederick muốn chiếm tỉnh Silesia từ nước láng giềng Áo, ông chỉ đơn giản là chiếm lấy nó. Nhưng sau Thế chiến II, các quốc gia đã thành lập Liên Hiệp Quốc, chỉ định nghĩa các cuộc chiến tranh tự vệ là hợp pháp (trừ khi được Hội đồng Bảo an cho phép).

Chắc chắn, khi Tổng thống Nga Vladimir Putin xâm lược và chiếm đóng lãnh thổ Ukraine, ông tuyên bố rằng đang hành động để tự vệ chống lại sự bành trướng về phía đông của khối NATO. Nhưng hầu hết các thành viên Liên Hiệp Quốc đã bỏ phiếu lên án hành vi của ông, và những thành viên không lên án – như Trung Quốc, Triều Tiên và Iran – chia sẻ lợi ích của ông trong việc đối trọng sức mạnh của Mỹ.

Trong khi các quốc gia có thể khiếu nại các quốc gia khác tại các tòa án quốc tế, các tòa án này không có khả năng thực thi các quyết định của họ. Cũng tương tự như vậy, trong khi Hội đồng Bảo an Liên Hiệp Quốc có thể ủy quyền cho các quốc gia thực thi an ninh tập thể, họ hiếm khi làm như vậy. Năm thành viên thường trực (Anh, Trung Quốc, Pháp, Nga và Hoa Kỳ) đều có quyền phủ quyết, và họ không muốn mạo hiểm một cuộc đại chiến. Quyền phủ quyết hoạt động giống như cầu chì hoặc cầu dao trong hệ thống điện: tốt hơn là tắt đèn hơn là để ngôi nhà bị thiêu rụi.

Hơn nữa, một trật tự thế giới có thể trở nên mạnh hơn hoặc yếu hơn vì những thay đổi công nghệ mà nó làm thay đổi sự phân phối sức mạnh quân sự và kinh tế; những thay đổi xã hội và chính trị trong nước làm thay đổi chính sách đối ngoại của một cường quốc; hoặc các lực lượng xuyên quốc gia như ý tưởng hoặc phong trào cách mạng, có thể lan rộng ngoài tầm kiểm soát của chính phủ và thay đổi nhận thức của công chúng về tính hợp pháp của trật tự đang thịnh hành.

Ví dụ, sau Hòa ước Westphalia năm 1648 mà nó kết thúc các cuộc chiến tranh tôn giáo ở châu Âu, nguyên tắc chủ quyền quốc gia đã được ghi nhận trong trật tự thế giới quy tắc. Nhưng ngoài những thay đổi trong các nguyên tắc hợp pháp là những thay đổi trong việc phân phối các nguồn lực. Vào thời điểm Thế chiến thứ nhất, Mỹ đã trở thành nền kinh tế lớn nhất thế giới, nó cho phép Mỹ quyết định kết quả của cuộc chiến bằng cách can thiệp quân sự. Mặc dù Tổng thống Hoa Kỳ Woodrow Wilson đã cố gắng thay đổi trật tự quy tắc với Hội Quốc Liên của mình, nội chính Hoa Kỳ đã đẩy đất nước đến chủ thuyết biệt lập, điều này cho phép các cường quốc phe Trục cố gắng áp đặt trật tự của riêng họ vào những năm 1930.

Sau Thế chiến thứ hai, Mỹ chiếm một nửa nền kinh tế thế giới, nhưng sức mạnh quân sự của Mỹ được Liên Xô cân bằng, và sức mạnh về luật pháp của Liên Hiệp Quốc còn yếu. Với sự sụp đổ của Liên Xô vào năm 1991, Mỹ đã tận hưởng một „khoảnh khắc đơn cực“ ngắn ngủi, chỉ để mở rộng quá mức ở Trung Đông, trong khi cho phép tình trạng quản lý tài chính sai lạc mà đỉnh điểm là cuộc khủng hoảng tài chính năm 2008. Tin rằng Mỹ đang suy thoái, Nga và Trung Quốc đã thay đổi chính sách của riêng họ. Putin đã ra lệnh xâm lược nước láng giềng Georgia, và Trung Quốc đã thay thế chính sách đối ngoại thận trọng của Đặng Tiểu Bình bằng phương cách quyết đoán hơn. Trong khi đó, tăng trưởng kinh tế mạnh mẽ của Trung Quốc cho phép họ thu hẹp khoảng cách quyền lực với Mỹ. So với Trung Quốc, sức mạnh của Mỹ đã suy giảm; nhưng tỷ trọng của Mỹ trong nền kinh tế thế giới vẫn ở mức khoảng 25%. Cho đến chừng nào mà Mỹ còn duy trì liên minh mạnh mẽ với Nhật Bản và châu Âu, họ sẽ đại diện cho hơn một nửa nền kinh tế thế giới, so với chỉ 20% của Trung Quốc và Nga.

Liệu chính quyền Trump có duy trì nguồn lực duy nhất của nước Mỹ không, hay Kallas có lý khi chúng ta đang ở một bước ngoặt? Các năm 1945, 1991 và 2008 cũng là những bước ngoặt. Nếu các nhà sử học tương lai thêm năm 2025 vào danh sách, đó sẽ là kết quả của chính sách của Mỹ – một vết thương tự gây ra – chứ không phải bất kỳ sự phát triển thế tục nào không thể tránh khỏi.

***

Joseph S. Nye, Jr., Giáo sư hồi hưu Đại học Harvard, cựu Hiệu trưởng Trường Harvard Kennedy, cựu Trợ lý Bộ trưởng Quốc phòng Hoa Kỳ và là tác giả Do Morals Matter? Presidents and Foreign Policy from FDR to Trump (NXB Đại học Oxford, 2020) và A Life in the American Century (NXB Polity Press, 2024).