Joseph S. Nye, Jr.
Đỗ Kim Thêm dịch
Ảnh: Saul Loeb/AFP via Getty Images
Chúng ta đang bước vào một giai đoạn hoàn toàn mới của nước Mỹ suy thoái, hay các cuộc tấn công lần thứ hai của chính quyền Trump vào các thể chế và liên minh mà nó đã xác định Thế kỷ Mỹ chỉ là một sự gián đoạn theo chu kỳ khác? Vì „trật tự thế giới“ là một vấn đề về mức độ, chúng ta có thể không biết cho đến năm 2029.
Tổng thống Mỹ Donald Trump đã đặt ra những nghi ngờ nghiêm trọng về tương lai của trật tự quốc tế hậu chiến. Trong các bài phát biểu gần đây và các cuộc bỏ phiếu của Liên Hiệp Quốc, chính quyền của ông đã đứng về phía Nga, một kẻ xâm lược đã phát động một cuộc chiến tranh chinh phục chống lại nước láng giềng hòa bình Ukraine. Các mối đe dọa thuế quan của ông đã đặt ra các vấn đề về các liên minh trong lâu dài và tương lai của hệ thống thương mại toàn cầu, và việc ông rút khỏi thỏa thuận khí hậu Paris và Tổ chức Y tế Thế giới đã làm suy yếu sự hợp tác về các mối đe dọa xuyên quốc gia.
Viễn cảnh về một nước Mỹ hoàn toàn không tham gia, tập trung vào tự kỷ có những tác động đáng lo ngại đối với trật tự thế giới. Thật dễ dàng để tưởng tượng ra việc Nga lợi dụng tình hình để cố gắng thống trị châu Âu thông qua việc sử dụng hoặc đe dọa vũ lực. Châu Âu sẽ phải thể hiện sự đoàn kết lớn hơn và tự cung cấp khả năng phòng thủ của mình, ngay cả khi sự hỗ trợ của Mỹ vẫn quan trọng. Tương tự như vậy, thật dễ dàng để tưởng tượng ra Trung Quốc tự khẳng định mình nhiều hơn ở châu Á, nơi mà họ công khai tìm kiếm sự thống trị đối với các nước láng giềng. Những người hàng xóm đó chắc chắn sẽ quan tâm.
Thực ra, tất cả các quốc gia sẽ bị ảnh hưởng, bởi vì mối quan hệ giữa các quốc gia và các tác nhân xuyên quốc gia quan trọng khác có liên hệ nhau. Một trật tự quốc tế dựa trên sự phân phối quyền lực ổn định giữa các quốc gia; các chuẩn mực mà nó có ảnh hưởng và tạo nên hợp pháp hóa hành vi; và các thể chế chung. Một trật tự quốc tế được đề ra có thể phát triển dần dần mà không dẫn đến sự thay đổi mô hình giá trị rõ ràng. Nhưng nếu việc nội chính của cường quốc ưu việt thay đổi quá triệt để, tất cả các đánh cược đều bị bế tắt.
Vì mối quan hệ giữa các quốc gia thay đổi theo thời gian một cách tự nhiên, trật tự là một vấn đề về mức độ. Trước hệ thống nhà nước hiện đại, trật tự thường được áp đặt bằng vũ lực và chinh phục, dưới hình thức các đế chế khu vực như Trung Quốc và La Mã (trong số nhiều đế chế khác). Các sự khác biệt trong chiến tranh và hòa bình giữa các đế chế hùng mạnh là vấn đề địa lý hơn là các chuẩn mực và thể chế. Bởi vì chúng tiếp giáp nhau, Rome và Parthia (khu vực xung quanh Iran ngày nay) đôi khi chiến đấu, trong khi Rome, Trung Quốc và các đế chế Trung Mỹ thì không.
Bản thân các đế chế phụ thuộc vào cả quyền lực cứng và mềm. Trung Quốc được gắn kết nhau bởi các chuẩn mực chung mạnh mẽ, thể chế chính trị phát triển cao và lợi ích kinh tế hỗ tương. Rome cũng vậy, đặc biệt là nước Cộng hòa. Châu Âu hậu La Mã có các thể chế và chuẩn mực dưới hình thức giáo hoàng và chế độ quân chủ triều đại, có nghĩa là, các vùng lãnh thổ thường thay đổi quyền quản trị thông qua quan hệ hôn nhân và gia đình, bất kể mong muốn của người dân là gì. Chiến tranh thường được thúc đẩy bởi những cân nhắc của triều đại, mặc dù thế kỷ XVI và XVII mang đến những cuộc chiến tranh sinh ra từ lòng nhiệt thành tôn giáo và tham vọng địa chính trị, do sự trỗi dậy của đạo Tin lành, sự chia rẽ trong Giáo hội Công giáo La Mã và sự cạnh tranh giữa các quốc gia ngày càng tăng.
Vào cuối thế kỷ XVIII, Cách mạng Pháp đã phá vỡ các chuẩn mực thuộc về quân chủ và những hạn chế theo truyền thống mà từ lâu nó đã duy trì cán cân quyền lực của châu Âu. Mặc dù việc theo đuổi đế chế của Napoléon cuối cùng đã thất bại sau khi rút lui khỏi Moskva, quân đội của ông đã quét sạch nhiều ranh giới lãnh thổ và tạo ra các nhà nước mới, dẫn đến những nỗ lực có chủ ý đầu tiên để tạo ra một hệ thống nhà nước hiện đại tại Đại hội Vienna năm 1815.
„Buổi hòa nhạc châu Âu“ thời hậu Vienna đã phải chịu một loạt các gián đoạn trong những thập niên tiếp theo, đáng chú ý nhất là vào năm 1848, khi các cuộc cách mạng dân tộc chủ nghĩa càn quét lục địa. Sau những biến động này, Otto von Bismarck đã phát động nhiều cuộc chiến tranh khác nhau để thống nhất nước Đức, nước chiếm một vị trí trung tâm mạnh mẽ trong khu vực, được phản ánh trong Đại hội Berlin năm 1878. Thông qua liên minh với Nga, Bismarck đã tạo ra một trật tự ổn định cho đến khi Hoàng đế Đức giải nhiệm ông vào năm 1890. Sau đó là Thế chiến I, tiếp theo là Hiệp ước Versailles và Hội Quốc Liên, mà thất bại của chúng đã tạo tiền đề cho Thế chiến II. Việc thành lập Liên Hiệp Quốc và các tổ chức Bretton Woods (Ngân hàng Thế giới, Quỹ Tiền tệ Quốc tế và tiền thân của Tổ chức Thương mại Thế giới) sau đó đánh dấu giai đoạn xây dựng thể chế quan trọng nhất của thế kỷ XX. Vì Hoa Kỳ là người đống vai thống trị, kỷ nguyên sau năm 1945 được gọi là „Thế kỷ Mỹ“. Sự kết thúc của Chiến tranh Lạnh vào năm 1991 sau đó tạo ra một sự phân phối quyền lực đơn cực, nó cho phép thành lập hoặc củng cố các thể chế như WTO, Tòa án Hình sự Quốc tế và thỏa thuận khí hậu Paris.
Ngay cả trước Trump, một số nhà phân tích tin rằng trật tự này của Mỹ sắp kết thúc. Thế kỷ XXI đã mang đến một sự thay đổi khác trong việc phân phối quyền lực, thường được mô tả là sự trỗi dậy (hay chính xác hơn là sự phục hồi) của châu Á. Trong khi châu Á chiếm tỷ trọng lớn nhất của nền kinh tế thế giới vào năm 1800, nó đã tụt lại phía sau sau cuộc Cách mạng Công nghiệp ở phương Tây. Và giống như các khu vực khác, nó bị ảnh hưởng bởi chủ nghĩa đế quốc mới mà các công nghệ quân sự và thông tin liên lạc của phương Tây đã tạo ra.
Hiện nay, châu Á đang trở lại vị thế là nguồn lãnh đạo về sản lượng kinh tế trong toàn cầu. Nhưng những thắng lợi gần đây của châu Á đã gây thiệt hại cho châu Âu nhiều hơn là Mỹ. Thay vì suy giảm, Mỹ vẫn chiếm ¼ GDP toàn cầu, như đã làm trong những năm 1970. Trong khi Trung Quốc đã thu hẹp đáng kể vị trí dẫn đầu của Mỹ, họ đã không vượt qua Mỹ về kinh tế, quân sự hoặc về các liên minh của mình.
Nếu trật tự quốc tế đang bị xói mòn, tình hình nội chính của Mỹ cũng là một nguyên nhân lớn cũng như sự trỗi dậy của Trung Quốc. Vấn đề đặt ra là liệu chúng ta có đang bước vào một giai đoạn hoàn toàn mới của nước Mỹ suy thoái hay không, hay liệu các cuộc tấn công của chính quyền Trump lần thứ hai vào các thể chế và liên minh của Thế kỷ Mỹ sẽ chứng minh là một sự sụt giảm theo chu kỳ khác. Chúng ta có thể không biết cho đến năm 2029.
***
Joseph S. Nye, Jr., Giáo sư Đại học Harvard hồi hưu, cựu Trợ lý Bộ trưởng Quốc phòng Hoa Kỳ và là tác giả của Do Morals Matter? Presidents and Foreign Policy from FDR to Trump (NXB Oxford University Press, 2020) and A Life in the American Century (NXB Polity Press, 2024).
KIM THEM DO 