Đỗ Kim Thêm dịch
Điểm sách:
C. Fred Bergsten, The United States vs. China: The Quest for Global Economic Leadership, Polity, 2022.
Rush Doshi, The Long Game: China’s Grand Strategy to Displace American Order, Oxford University Press, 2021.
Elizabeth Economy, The World According to China, Polity, 2022.
Aaron Friedberg, Getting China Wrong, Polity, 2022.
Kevin Rudd, The Avoidable War: The Dangers of a Catastrophic Conflict between the US and Xi Jinping’s China, Public Affairs, 2022.
Về các mối quan hệ Trung Quốc-Hoa Kỳ đã đạt đến một tình trạng tồi tệ như thế nào, năm cuốn sách mới đây đưa ra năm lời giải thích khác nhau , nhưng thường trùng lấp nhau. Nhìn chung, các cuốn sách cho rằng mặc dù Mỹ có thể đã làm quá mức về các chính sách trước đây trong tinh thần cam kết, nhưng sẽ là một sai lầm nguy hiểm nếu Mỹ đi quá xa trong chiều hướng khác.
Cuộc chiến Ukraine không thay đổi các ưu tiên chiến lược của Mỹ. Trung Quốc, chứ không phải là Nga, vẫn là thách thức lớn nhất đối với trật tự tự do. „Trung Quốc là quốc gia duy nhất có cả ý định định hình lại trật tự quốc tế và ngày càng tăng là sức mạnh kinh tế, ngoại giao, quân sự và công nghệ để làm điều đó“, trong một bài phát biểu gần đây, Ngoại trưởng Mỹ Antony Blinken giải thích: „Tầm nhìn của Bắc Kinh sẽ đưa chúng ta ra khỏi các giá trị phổ quát mà nó đã duy trì rất nhiều tiến bộ của thế giới trong 75 năm qua“.
Tuy nhiên, các biến động ở Ukraine đã làm sâu đậm thêm sự chia rẽ ngoại giao và chính trị giữa hai cường quốc. Ngay trước cuộc xâm lược của Nga, Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình đã tuyên bố rằng mối quan hệ Trung Quốc-Nga có „không có giới hạn“, và kể từ đó, ông đã từ chối lên án sự xâm lược theo kiểu đế quốc mới của Tổng thống Nga Vladimir Putin.
Tương tự như vậy, các biện pháp trừng phạt sâu rộng của phương Tây đối với Nga được thiết kế không chỉ để trừng phạt điện Kremlin mà còn gửi lời cảnh báo sớm đến các nhà lãnh đạo Trung Quốc, những người có thể đang dự tính một cuộc tấn công vào Đài Loan.
Sự leo thăng tình trạng căng thẳng liên quan đến chuyến đi của Chủ tịch Hạ viện Mỹ Nancy Pelosi tới hòn đảo này hiện nay đã mở rộng sự chia rẽ hơn nữa. Theo Blinken, Mỹ nên tìm cách „định hình môi trường chiến lược xung quanh Bắc Kinh“ bằng cách đầu tư vào các năng lực công nghệ-quân sự của Mỹ và huy động các đồng minh của Mỹ.
Về mặt vật chất, điều này không khác biệt khi so với phương sách của chính quyền Donald Trump, người có Chiến lược An ninh Quốc Gia năm 2017 đã mô tả Trung Quốc như là một cường quốc theo chủ trương xét lại việc sử dụng „công nghệ, tuyên truyền và cưỡng cưỡng chế để định hình cho một thế giới trái đạo đức đối với các lợi ích và giá trị của chúng ta“.
Như nhà sử học Naill Ferguson đã chỉ ra: „Việc đả kích Trung Quốc từng rất là đáng trách của Trump đã trở thành một lập trường đồng thuận, với một liên minh đáng lo ngại của các lợi ích hiện nay đang thành một phong trào chống Bắc Kinh.“ Kể từ khi „xoay trục sang châu Á“ của chính quyền Obama hơn một thập kỷ trước, Trung Quốc đã từ một đối tác chiến lược trở thành một người cạnh tranh chiến lược, nếu không muốn nói là một đối thủ chiến lược.
Những cuốn sách được điểm ở đây kể những câu chuyện khác nhau về vấn đề đã xảy ra như thế nào, nhưng cuối cùng, mỗi cuốn sách đều mang đến một thông điệp tương tự. Sự thiếu hiểu biết chung nhất quán thường là do các rào cản văn hóa không thể vượt qua và sự mờ đục của Trung Quốc, và những kỳ vọng không thực tế, tất cả đã dẫn đến tình trạng vỡ mộng, tiếp theo là thất vọng, căng thẳng và xung đột.
Tinh thần cam kết thất bại
Trong nhiều năm, các chiến lược gia Mỹ cho rằng sự hội nhập của Trung Quốc vào nền kinh tế toàn cầu và sự xuất hiện của tầng lớp trung lưu Trung Quốc sẽ mang lại sự cởi mở hơn về chính trị và kinh tế cho đất nước. Như Tổng thống Hoa Kỳ George H.W. Bush đã nói vào năm 1991, „Không có quốc gia nào trên trái đất phát hiện ra cách nhập khẩu hàng hóa và dịch vụ của thế giới trong khi ngăn chặn các ý tưởng ngoại lai tại biên giới.“
Cũng tương tự như vậy, gần một thập kỷ sau đó, Tổng thống Bill Clinton lập luận rằng: „Trung Quốc càng tự do hóa nền kinh tế của mình, họ sẽ càng giải phóng toàn diện tiềm năng của người dân. … Và khi các cá nhân có sức mạnh không chỉ để mơ ước mà còn để thực hiện ước mơ của họ, họ sẽ đòi hỏi một tiếng nói lớn hơn“.
Aaron L. Friedberg, giáo sư chính trị và các vấn đề quốc tế tại Đại học Princeton và là phó cố vấn an ninh quốc gia cho cựu Phó Tổng thống Dick Cheney, không mua địa vị này, tham gia một nhóm đang lớn mạnh của các chuyên gia về chính sách đối ngoại, những người tin rằng chương trình nghị sự về hội nhập của thời kỳ trước Trump là một thất bại.
Trong tác phẩm Getting China Wrong, Friedberg đã phá bỏ chiến lược cam kết sau Chiến tranh Lạnh thuộc về lưỡng đảng của Mỹ, cho thấy cách mà Trung Quốc đánh phá các kỳ vọng, đặc biệt là dưới sự cai trị của Tập Cận Bình, bằng cách xa rời chủ nghĩa tự do thị trường và hướng về chủ nghĩa tư bản nhà nước.
Trung Quốc tận dụng cách thâm nhập các thị trường nước ngoài mà không tuân theo các luật lệ của họ và không bao giờ công khai công nhận vai trò của Mỹ trong việc thúc đẩy hội nhập của chính mình vào nền kinh tế toàn cầu và Tổ chức Thương mại Thế giới. Và hiện nay, dưới thời Tập Cận Bình, Đảng Cộng sản Trung Quốc đã củng cố lại chế độ cai trị độc tài với cái giá phải trả là tự do hóa tối thiểu được thực hiện dưới thời những người tiền nhiệm, Giang Trạch Dân và Hồ Cẩm Đào.
Hiện nay, Kurt Campbell, điều phối viên chính sách Ấn Độ -Thái Bình Dương của Biden lưu ý rằng: „Thời kỳ được mô tả rộng rãi là tinh thần cam kết đã kết thúc.“ Tuy nhiên, như Friedberg cảnh báo, việc thiếu sự hội tụ Mỹ-Trung mang lại những rủi ro hữu hình cho cả Mỹ và thế giới. Xét cho cùng, Trung Quốc là một quốc gia độc tài đang nghiêng về việc tăng cường ảnh hưởng của mình, đe dọa các nước láng giềng, mở rộng danh sách các quốc gia khách hàng và phá hoại các thể chế dân chủ bất cứ khi nào có thể. Hơn nữa, Trung Quốc và Mỹ mâu thuẫn trong nhiều vấn đề có thể dẫn đến tính toán sai lầm và thậm chí là các cuộc đối đầu quân sự – từ tình trạng của Biển Đông, Hồng Kông và Đài Loan đến trộm cắp về tài sản trí tuệ, các vi phạm nhân quyền đối với người Duy Ngô Nhĩ theo đạo Hồi và tranh chấp về mạng 5G mới nổi và các công nghệ khác. COVID-19 đã đào sâu thêm sự chia rẽ giữa hai cường quốc, củng cố sự ngờ vực lẫn nhau và thể hiện rõ ràng rằng Trung Quốc vẫn chưa chuẩn bị và không sẵn sàng duy trì trách nhiệm toàn cầu của mình.
Các giải pháp tương ưng cho tinh thần cam kết?
Nhưng Trung Quốc là một quốc gia có nhiều mâu thuẫn, và các lập luận chống cam kết có nguy cơ làm đơn giản hóa quá mức mọi thứ. Để khởi đầu, các tham vọng bá quyền của Trung Quốc ít rõ nét và minh thị hơn so với giới cứng rắn về chiến lược của Mỹ. Ít nhất, trong hiện tại, những nỗ lực của Trung Quốc nhằm tăng cường sức mạnh kinh tế và quân sự dường như thiên về việc giảm các khả năng tổn thương của chính họ hơn là về việc giành được ưu thế so với Mỹ.
Ông Tập không tích cực cố gắng xuất khẩu hệ tư tưởng của đảng Cộng sản Trung Quốc hoặc hệ thống chính phủ. Ông không công khai ủng hộ một cuộc cách mạng cộng sản toàn cầu, như Stalin, Khrushchev và các nhà lãnh đạo Liên Xô khác đã làm, nhất là vì ông tập trung hoàn toàn vào việc duy trì „chủ nghĩa xã hội với các đặc điểm của Trung Quốc“ và „trẻ trung hóa quốc gia“ ở trong nước.
Bất chấp những tuyên bố nóng bỏng của các tổng thống Mỹ trong quá khứ về dân chủ hóa không thể tránh khỏi của Trung Quốc (một tuyên bố có lẽ là cần thiết để thuyết phục cử tri Mỹ mở rộng vòng tay của họ cho một quốc gia cộng sản), tự do hóa chính trị không bao giờ là một mục tiêu thực tế.
Như Henry Kissinger đã chỉ ra vào năm 2008, chúng ta đang nói về nền văn minh duy nhất với 4.000 năm tự trị trong vành đai của mình. „Người ta phải bắt đầu với giả định rằng họ phải học được điều gì đó về các yêu cầu để sinh tồn, và không phải lúc nào cũng được cho rằng chúng ta biết điều đó tốt hơn họ.“
Một thập kỷ sau, Chas W. Freeman, Jr., một nhà ngoại giao kỳ cựu của Mỹ, đã xác nhận tinh thần cam kết thực sự là gì: „Cho dù công chúng Mỹ có thể hy vọng hoặc mong đợi rằng Trung Quốc sẽ tự Mỹ hóa mình đến mức nào, chính sách của Mỹ gần như hoàn toàn nhằm thay đổi hành vi bên ngoài của Trung Quốc hơn là trật tự hiến định của họ“.
Nhưng ngay cả khi chấp nhận rằng tinh thần cam kết là một thảm họa chiến lược, điều gì sẽ là giải pháp thay thế? Có lẽ Trung Quốc sẽ vẫn là một nền kinh tế kém phát triển bên lề trật tự toàn cầu, và người Mỹ sẽ không được hưởng lợi từ hàng hóa với giá rẻ và thâm hụt được tài trợ một phần bởi việc Trung Quốc mua trái phiếu Mỹ.
Tuy nhiên, ngay cả trong kịch bản này, Alastair Iain Johnston của Đại học Harvard lập luận, Mỹ có thể „đã phải đối mặt với một Trung Quốc thù địch, được trang bị vũ khí hạt nhân xa lánh một loạt các thể chế và chuẩn mực quốc tế, tránh xa các thị trường toàn cầu và với sự trao đổi xã hội, văn hóa hạn chế. Nói cách khác, một Trung Quốc vẫn được cai trị bởi một đảng Lenin tàn nhẫn nhưng là một đảng đã huy động ồ ạt và quân sự hóa để phản đối mạnh mẽ các lợi ích của Mỹ„.
Cái giá của sự tương thuộc
Quan trọng hơn, giới phê bình về chiến lược cam kết đã đánh giá thấp thành tựu lớn nhất của nó. Các mối liên kết thương mại, tài chính và công nghệ không chỉ mang lại lợi ích cho người tiêu dùng và các doanh nghiệp phương Tây. Họ cũng đã thay đổi bản chất của sự cạnh tranh địa chính trị trong một cách lành mạnh.
Không giống như trong thời Chiến tranh Lạnh, khi chủ nghĩa cộng sản và tư bản cùng tồn tại trong riêng biệt, tình trạng cạnh tranh Trung-Mỹ đang diễn ra trong cùng một hệ thống kinh tế, do nhiều năm tương tác liên tục đã buộc Trung Quốc phải nắm lấy thị trường, ngay cả khi không phải lúc nào cũng theo những cách thỏa mãn. Và một lợi ích chính của sự tương thuộc kinh tế này là nó làm tăng chi phí tham chiến, ngay cả khi cạnh tranh khốc liệt.
Đây là lập luận mà C. Fred Bergsten, Giám đốc sáng lập của Viện Kinh tế Quốc tế Peterson, đưa ra trong tác phẩm Hoa Kỳ so với Trung Quốc, tác phẩm tập trung vào khía cạnh kinh tế của tinh thần tham gia và nêu bật các lựa chọn để duy trì một số hình thức hợp tác Trung-Mỹ.
Trong phần lớn sự nghiệp của mình, Bergsten đã làm việc ở trong và ngoài chính phủ, ông có một sự hiểu biết độc đáo về sự phức tạp của nền kinh tế toàn cầu.
Cuốn sách của ông ít nói về lịch sử của mối quan hệ Trung-Mỹ hơn là về sự xuất hiện của một cấu trúc quản trị toàn cầu mà nó đảm bảo sự ổn định, giải quyết những thách thức của thời đại chúng ta và ủy thác một vai trò thích hợp cho Trung Quốc.
Bất kỳ hệ thống kinh tế quốc tế hoạt động nào cũng đòi hỏi tinh thần lãnh đạo phải vượt qua các vấn đề hành động tập thể trong trường hợp các tiện ích công cộng trong toàn cầu, chẳng hạn như ổn định tài chính quốc tế hoặc phối hợp kinh tế, chưa đúng mức. Do đó, một thế giới không có nhà lãnh đạo là nỗi sợ hãi lớn nhất của Bergsten.
Ông luôn lưu tâm đến “Bẩy Kindleberger“, được đặt tên Charles Kindleberger, nhà sử học kinh tế thế kỷ XX, người đã chỉ ra cách mà một bá chủ đầy tham vọng thất bại trong việc cung cấp đủ các tiện ích công cộng toàn cầu mà nó có thể dẫn đến các cuộc khủng hoảng hệ thống và thậm chí là chiến tranh.
Đó là những gì đã xảy ra sau Thế chiến thứ nhất, khi Mỹ, trở thành con mồi của xu hướng cô lập, từ chối bước hoàn toàn vào vị trí của Vương quốc Anh, tạo ra khung cảnh cho sự sụp đổ của hệ thống tài chính toàn cầu.
Điều gì đó tương tự cũng xảy ra trong cái mà Bergsten gọi là kịch bản G-0 của mình. Nếu cả Trung Quốc và Mỹ đều không sẵn sàng hoặc có thể ổn định hệ thống kinh tế toàn cầu, thế giới sẽ chỉ còn lại một tình huống rối loạn và không ổn định, trong đó không ai thực sự chịu trách nhiệm.
Nhưng điều đáng lo ngại không kém sẽ là một thế giới G-1 trong đó Trung Quốc nắm giữ ưu thế kinh tế. Chế độ đảng Cộng sản Trung Quốc sẽ định hình trật tự này theo các giá trị và nguyên tắc riêng của mình, tận dụng ưu thế của quyền lực thương lượng mà nó sẽ có được từ ảnh hưởng kinh tế ngày càng mở rộng.
Theo quan điểm của Bergsten, hy vọng tốt nhất nằm ở một thế giới G-2, với Mỹ và Trung Quốc đóng vai trò là „ủy ban chỉ đạo không chính thức“ để xử lý các vấn đề toàn cầu như biến đổi khí hậu, đại dịch và các thách thức về phát triển kinh tế. Nhưng điều không rõ là Trung Quốc sẽ chấp nhận thỏa thuận này không.
Trong năm đầu tiên nhậm chức, Barack Obama đã đề xuất là Mỹ và Trung Quốc hình thành một mối quan hệ đối tác để giải quyết các vấn đề trọng đại nhất của thế giới. Trung Quốc đã bác bỏ ý tưởng này vì không tương thích với sự ủng hộ kéo dài hàng thập kỷ của họ đối với quản trị toàn cầu đa cực, và một lựa chọn tương tự có vẻ thậm chí còn thiếu thực tế hơn hiện nay, trong bối cảnh căng thẳng song phương gia tăng mạnh mẽ.
Trung Quốc mộng của Tập Cận Bình
Bất kể người ta theo quan điểm nào về những giá trị (hoặc nhược điểm) của tinh thần tham gia của Hoa Kỳ, có một biến số quan trọng không kém khác cần xem xét: khát vọng của chính Trung Quốc. Trong tác phẩm Thế giới theo Trung Quốc, Elizabeth Economy, người hiện đang được nghỉ phép từ Viện Hoover của Đại học Stanford để làm cố vấn cấp cao cho Bộ trưởng Thương mại Mỹ Gina Raimondo, đã chú ý đến chiến lược mới đầy tham vọng của Trung Quốc nhằm lấy lại vinh quang trong quá khứ.
Bà giải thích, tầm nhìn của ông Tập về thế giới bắt nguồn từ các khái niệm như „sự trẻ trung hóa vĩ đại của Trung Quốc“ hay „một cộng đồng của định mệnh chung“ hứa hẹn sẽ xây dựng một „thế giới mở, toàn diện, sạch sẽ và tươi đẹp, được hưởng hòa bình lâu dài, an ninh toàn cầu và thịnh vượng chung“. Trên thực tế, tất cả những câu này ngụ ý là một hệ thống quốc tế được chuyển đổi triệt để thành một Trung Quốc thống nhất trong nội bộ mà trung tâm là Trung Quốc.
Kể từ cuộc chiến tranh nha phiến vào giữa thế kỷ XIX, các nhà lãnh đạo Trung Quốc đã rất chú trọng đến vấn đề chủ quyền, và trong trường hợp của Tập Cận Bình, tầm nhìn của ông sẽ được thực hiện đầy đủ một khi tất cả các yêu sách về lãnh thổ của Trung Quốc đối với Hồng Kông, Đài Loan và Biển Đông được giải quyết. Theo Economy, việc Đài Loan thống nhất với Hoa lục là một „nhiệm vụ lịch sử“ đặc biệt quan trọng đối với đảng Cộng sản Trung Quốc.
Kể từ khi lên nắm quyền vào năm 2012, ông Tập đã thực hiện các cuộc diễn tập quân sự tích cực xung quanh Đài Loan để thể hiện quyết tâm của mình – và đã leo thang mạnh mẽ sau chuyến thăm viếng của bà Pelosi. Ông Tập đã nói rằng Đài Loan sẽ được thống nhất với đại lục không muộn hơn năm 2049 – kỷ niệm một trăm năm của Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa; nhưng để điều đó xảy ra trong cuộc đời của chính ông, gần như chắc chắn sẽ phải đến sớm hơn.
Trong mọi trường hợp, ông Tập đã dùng đến cả sức mạnh mềm và cứng để thúc đẩy ảnh hưởng toàn cầu của Trung Quốc. Ông đã kêu gọi các quan chức Trung Quốc tạo ra một hình ảnh về một quốc gia „đáng tin cậy, đáng yêu và đáng kính trọng“, đồng thời tận dụng vị trí của Trung Quốc trong Liên Hiệp Quốc và các định chế khác để đưa các chuẩn mực và giá trị quốc tế phù hợp hơn với chính họ.
Sức mạnh cứng rắn của Trung Quốc đã được thể hiện toàn diện không chỉ trong các cuộc tập trận xung quanh Đài Loan và cuộc đàn áp Hồng Kông mà còn trong việc xây dựng các đường băng trên các rạn san hô ở Biển Đông đang tranh chấp.
Trung Quốc cũng đang thúc đẩy hệ sinh thái công nghệ trong nước và thiết lập các tiêu chuẩn công nghệ của riêng mình để cạnh tranh với thiết lập tiêu chuẩn toàn cầu của Mỹ và Liên minh châu Âu.
Để đạt được mục tiêu, Trung Quốc đã và đang xây dựng một mạng lưới các quốc gia trung thành thông qua các khoản đầu tư liên quan đến Sáng kiến Vành đai và Con đường.
Cuộc chơi dai dẳng của Trung Quốc
Người ta có thể cho rằng chiến lược này chỉ là thành quả của tham vọng chính trị của chính Tập Cận Bình. Nhưng như Rush Doshi thể hiện trong tác phẩm The Long Game, những nỗ lực của Tập là một phần của dự án kéo dài hơn nhiều nhằm thay thế cho Mỹ như là một bá chủ trong khu vực và toàn cầu.
Hiện đang là Giám đốc Trung Quốc trong Hội đồng An ninh Quốc gia của Biden, Doshi đã tạo ra một công trình học thuật đầy ấn tượng dựa trên cơ sở dữ liệu gốc về các tài liệu đảng Cộng sản Trung Quốc (bao gồm các hồi ký, tiểu sử và hồ sơ hàng ngày của các quan chức cấp cao).
Những gì thể hiện từ những tài liệu này là một „chiến lược quy mô“ đang phát triển của Trung Quốc được định hình bởi các biến động quan trọng mà nó đã thay đổi nhận thức của Trung Quốc về sức mạnh của Mỹ: sự kết thúc của Chiến tranh Lạnh, cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu năm 2008, những chiến thắng của trào lưu dân túy năm 2016 (cuộc trưng cầu dân ý về Brexit của Vương quốc Anh và cuộc bầu cử của Trump), và đại dịch COVID-19.
Sau sự sụp đổ của bức tường Berlin, Trung Quốc đã ý thức được khoảng cách quyền lực to lớn, gần như không thể vượt qua giữa Trung Quốc và Mỹ, vì vậy họ quyết định „ẩn náu và chời thời của mình“. Trong hai thập kỷ, Trung Quốc theo đuổi một chiến lược „thẳng thừng“, tự cho phép mình dần dần được hội nhập vào trật tự tự do quốc tế thông qua tư cách thành viên trong các định chế và tham gia vào nền kinh tế toàn cầu, tất cả mà không phải gánh vác bất kỳ chi phí lãnh đạo nào.
Khi cuộc khủng hoảng tài chính năm 2008 nổ ra, giới lãnh đạo Trung Quốc coi đó là khởi đầu của sự suy vi của phương Tây. Điều đó đã kích hoạt một sự thay đổi hướng tới một chiến lược „xây dựng“, theo đó Trung Quốc đã thách thức Mỹ một cách nhẹ nhàng về kinh tế, quân sự và chính trị.
Sau đó là sự rút lui của Anh-Mỹ khỏi việc quản trị toàn cầu vào năm 2016, điều này đã báo trước „những thay đổi trọg đại chưa từng thấy trong một thế kỷ“, Doshi viết. Sự phân cực của hệ thống quốc tế đã thay đổi, cho thấy Trung Quốc đang trên đà trỗi dậy, và sự suy vi của phương Tây là không thể tránh khỏi. Sự thay đổi trong việc phân cực này có nghĩa là Trung Quốc có thể chuyển sang một chiến lược „mở rộng“, xây dựng phạm vi ảnh hưởng không chỉ trong khu vực mà còn trên toàn cầu.
Theo Doshi, trong thời điểm hiện tại, mục tiêu cuối cùng là „dựng lên một vùng ảnh hưởng siêu tọa độ“ ở quê hương và quyền bá chủ một phần trên khắp các nước đang phát triển gắn liền với Sáng kiến Vành đai và Con đường.
Hiện nay, chuyến thăm viếng của bà Pelosi tại Đài Loan có thể đã kích hoạt một sự thay đổi cơ cấu khác trong chiến lược lớn lao của Trung Quốc, hướng tới một lập trường thậm chí còn quyết đoán hơn.
Một thập kỷ nguy hiểm
Từ những cuốn sách này, điều trở nên rõ ràng là các tham vọng về quyền lực của Trung Quốc đã nảy sinh một cách tự nhiên từ sự phát triển cấu trúc của vai trò đất nước trong hệ thống quốc tế. Điều đó có nghĩa là các tham vọng sẽ sống lâu hơn thời đại của Tập.
Trung Quốc ngày nay tồn tại trên một quy mô hoàn toàn khác biệt so với Trung Quốc của 20 năm trước. Để mối quan hệ Trung-Mỹ được đưa trở lại con đường hòa bình, Mỹ sẽ cần phải thừa nhận các nguyện vọng của Trung Quốc.
Bỏ qua các nguyện vọng này sẽ tạo ra một tình huống trong mà đó ngay cả một sai lầm nhỏ hoặc hiểu lầm cũng có thể gây ra một cuộc đụng độ giữa các siêu cường.
Tuy nhiên, quá nhiều cuộc tranh luận về các mối quan hệ Mỹ-Trung đã được định hình bởi khái niệm của nhà khoa học chính trị Graham Allison về „Bẫy Thucydides“, trong đó cảnh báo rằng một cuộc cạnh tranh bá quyền giữa một cường quốc đang trỗi dậy và một cường quốc đang suy vi nhất thiết phải gây bất ổn cho hệ thống quốc tế, khiến một cuộc đụng độ đầy bạo lực trở thành quy tắc chứ không phải là một ngoại lệ.
Thực ra, không có gì là không thể tránh khỏi. Kevin Rudd, cựu thủ tướng Úc, hiện đang lãnh đạo Hiệp hội châu Á, tin chắc rằng chiến tranh có thể tránh được nếu mỗi bên cố gắng „hiểu rõ hơn về tư duy chiến lược của đối phương“. Trong số các chính khách phương Tây, Rudd có lẽ là người duy nhất có thể tuyên bố sở hữu cả kinh nghiệm chính trị và các công cụ trí tuệ cần thiết để hiểu Trung Quốc một cách đầy đủ.
Là một người nói tiếng Quan Thoại lưu loát, đã đến thăm đất nước hơn 100 lần, Rudd đã quen biết cá nhân ông Tập – đầu tiên là một nhà ngoại giao khi ông Tập còn là một quan chức cấp thấp ở Xiamen, và sau đó là khi ông Tập Cận Bình làm Phó Chủ tịch. Và trong tác phẩm The Avoidable War, Rudd tự hào kể lại một cuộc trò chuyện dài mà ông đã có với ông Tập ở Canberra vào năm 2010 (thật đáng buồn, cuốn sách thiếu loại giai thoại cá nhân tiết lộ mà độc giả tò mò sẽ hy vọng). Rudd định nghĩa mười năm tới là „thập kỷ sống một cách nguy hiểm“.
Tình trạng quân bình quyền lực trong toàn cầu sẽ tiếp tục thay đổi, thường theo những cách không ổn định, khi sự cạnh tranh giữa hai siêu cường ngày càng gay gắt.
Trong khuôn khổ này, ông nhìn thấy mười kịch bản hợp lý cho một cuộc đụng độ Trung-Mỹ tiềm năng. Tất cả đều xoay quanh vấn đề Đài Loan, và một nửa trong số đó kết thúc bằng cuộc đối đầu quân sự. Tất nhiên, người ta hy vọng rằng chúng ta vẫn chưa đạt đến điểm xung đột. Tuy nhiên, một lần nữa, các hoạt động quân sự mới nhất của Trung Quốc xung quanh Đài Loan chắc chắn đã thêm một động lực đột phá mới cho một nền kinh tế toàn cầu vốn dĩ đã chống chọi với nhiều cuộc khủng hoảng trong hơn một thập kỷ.
Tìm kiếm một tình trạng lý tưởng nhất
Để tránh những kịch bản ảm đạm này, tất cả các tác giả đề xuất các chiến lược kết hợp các hình thức tham gia và tách rời, hợp tác và cạnh tranh khác nhau.
Hình thức của chúng có thể khác nhau, nhưng nội dung này thực chất gần như giống nhau. Ví dụ, Rudd đề xuất một chính sách „cạnh tranh chiến lược được xử lý“; Friedberg gợi ý „tách rời có chọn lọc“; và Bergsten đề xuất „hợp tác cạnh tranh có điều kiện“.
Bằng cách này hay cách khác, tất cả đều đòi hỏi phải phát triển các lằn ranh đỏ được tôn trọng hổ tương, kênh ngoại giao cấp cao để thực thi chúng và hợp tác trong các vấn đề toàn cầu như biến đổi khí hậu, đại dịch và ổn định tài chính. Bergsten chỉ ra một cách đúng đắn rằng các vấn đề kinh tế nên được tách ra khỏi các vấn đề giá trị. Sự nhấn mạnh quá mức vào sự phân hoá giữa độc đoán-dân chủ có nguy cơ làm mất đi toàn bộ mối quan hệ Trung-Mỹ.
Cuối cùng, liệu sự chung sống hòa bình giữa hai cường quốc có thể đạt được hay không, nó sẽ phụ thuộc nhiều vào các yếu tố tâm lý hơn là các yếu tố chiến lược. Một mặt, mối quan hệ Trung-Mỹ thực sự là về niềm tự hào của một bá chủ đã qua, và mặt khác, đó là niềm tự hào của một nền văn minh thiên niên kỷ đã bị gạt ra ngoài lề quá lâu. Một cuốn sách về tâm lý của các quốc gia trong thời kỳ hỗn loạn sẽ là một bổ sung hữu ích cho năm cuốn sách này.
***
Edoardo Campanella, Thành viên cao cấp Trung tâm Kinh doanh và Chính phủ Mossavar-Rahmani tại Trường Harvard Kennedy, là đồng tác giả (với Marta Dassù) của Anglo Nostalgia: The Politics of Emotion in a Fractured West (Oxford University Press, 2019).
KIM THEM DO 