Joseph S. Nye, Jr.
Đỗ Kim Thêm dịch
Sau khi có thêm các thành viên mới vào trong khối BRICS, giới quan sát tin rằng nhóm này có cơ hội tốt đẹp để trở thành ngôi sao mới của nền chính trị toàn cầu và các vấn đề quốc tế. Nhưng tổ chức này vừa không đủ tính cách đại diện cũng như tinh thần đoàn kết để lãnh đạo những nước khác.
Một vấn đề mà năm 2025 có thể bắt đầu trả lời là liệu khối BRICS (Brazil, Nga, Ấn Độ, Trung Quốc, Nam Phi) có trở thành trung tâm quyền lực mới trong chính trị thế giới hay không. Hiện nay, khối đã bổ sung thêm các thành viên mới (Ai Cập, Ethiopia, Iran và Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất) và đại diện cho 45% dân số thế giới, nhiều người tin rằng họ đang củng cố „Nam bán cầu“ (được đặt tên một cách sai lạc) và đặt ra một thách thức nghiêm trọng đối với sức mạnh của Mỹ và phương Tây. Nhưng tôi vẫn hoài nghi về những tuyên bố như vậy.
Khi Jim O`Neill (khi đó là nhà kinh tế trưởng của Goldman Sachs) đặt ra từ viết tắt „BRIC“ vào năm 2001, mục đích của ông chỉ đơn giản là xác định bốn nền kinh tế mới nổi có nhiều khả năng chế ngự tình trạng tăng trưởng kinh tế trong toàn cầu vào năm 2050. Nhưng nhãn hiệu định danh này lại nhanh chóng có giá trị về chính trị. Nó đã trở thành một nhóm ngoại giao không chính thức tại Đại hội đồng Liên Hiệp Quốc năm 2006, và sau đó là một tổ chức chính thức với Hội nghị thượng đỉnh BRIC đầu tiên vào năm 2009. Được tổ chức tại Nga, trọng tâm khi đó – cũng như bây giờ – là thúc đẩy một trật tự thế giới đa cực. Vào cuối năm sau, nhóm có them chữ „S“ khi Nam Phi gia nhập.
Giới đầu tư tại Phố Wall đã phát triển thành một tổ chức quốc tế một phần vì nó phù hợp với nguyện vọng lãnh đạo thế giới đang phát triển của chính Nga và Trung Quốc. Hội nghị thượng đỉnh của khối BRICS lần thứ 16 tại Nga vào tháng 10/2024 là hội nghị đầu tiên bao gồm các thành viên mới (Ả Rập Xê Út vẫn chưa quyết định có chấp nhận lời mời tham gia của khối hay không và chính phủ mới của Argentina đã từ chối). Khoảng 36 nhà lãnh đạo quốc gia đã tham dự, cũng như đại diện từ nhiều tổ chức quốc tế, bao gồm Tổng Thư ký Liên Hiệp Quốc Antonio Guterres, và Thổ Nhĩ Kỳ đã sử dụng cơ hội này để trình bày đơn xin gia nhập của riêng mình.
Hội nghị thượng đỉnh năm 2024 tập trung vào việc thúc đẩy các mối quan hệ trên khắp Nam bán cầu và xây dựng một thế giới đa cực, với việc Tổng thống Nga Vladimir Putin sử dụng cơ hội này để thể hiện sự phù hợp ngoại giao toàn cầu của mình bất chấp cuộc xâm lược của Nga vào Ukraine vào năm 2022.
Với nhiều quốc gia bày tỏ sự quan tâm việc gia nhập, có vẻ như khối BRICS thực sự có thể thể hiện mình là một nhà lãnh đạo của cuộc đấu tranh chống lại trật tự quốc tế do Mỹ thống trị. Một số người thậm chí còn coi đây là sự kế thừa của Phong trào Không liên kết thời Chiến tranh Lạnh, mà các thành viên từ chối lựa chọn giữa Hoa Kỳ và Liên Xô. Nhưng trong khi Phong trào Không liên kết có lợi ích chung trong việc chống lại Mỹ, họ không có Nga và Trung Quốc là sáng lập viên.
Trong mọi trường hợp, khối BRICS khó có thể thành công trong việc chính thức tổ chức „Nam bán cầu“. Không chỉ các thành viên lớn nhất và quan trọng nhất của họ – Trung Quốc, Ấn Độ và Nga – đều nằm ở phía bắc đường xích đạo, mà cả ba nước đang cạnh tranh để giành vị trí lãnh đạo.
Nga và Trung Quốc có lợi ích chung trong việc chống lại những gì họ coi là mối đe dọa của Mỹ, và họ đã tuyên bố một „liên minh không giới hạn“. Nhưng những khẩu hiệu như vậy che giấu những khác biệt lớn trong quan điểm về chiến lược của họ. Trong khi Nga chiếm được những vùng lãnh thổ rộng lớn từ Trung Quốc vào thế kỷ XIX, khi triều đại nhà Thanh còn yếu, kinh tế của Trung Quốc hiện nay tăng gấp mười lần quy mô của Nga. Cả hai nước đều đang tranh giành ảnh hưởng ở Trung Á, và Trung Quốc không thoải mái về việc Nga tuyển quân từ nước láng giềng Triều Tiên để chiến đấu ở Ukraine.
Một giới hạn thậm chí còn quan trọng hơn đối với khối BRICS với tư cách là một tổ chức là sự cạnh tranh giữa Trung Quốc và Ấn Độ, hiện là quốc gia đông dân nhất thế giới. Mặc dù Trung Quốc giàu có hơn nhiều so với Ấn Độ, nhưng nước này đang trải qua sự suy giảm dân số (như Nga), trong khi dân số và lực lượng lao động của Ấn Độ tiếp tục tăng.
Hơn nữa, Trung Quốc và Ấn Độ có chung một ranh giới còn tranh chấp ở dãy Himalaya – nơi mà các lực lượng của họ đã đụng độ nhiều lần – và tình hình càng trở nên phức tạp hơn bởi tình hữu nghị truyền thống của Trung Quốc với Pakistan. Trên thực tế, mối quan tâm dai dẳng về Trung Quốc là một lý do tại sao Ấn Độ tham gia khối BRICS ngay từ đầu. Trong khi tránh các liên minh chính thức, Ấn cũng đã tăng cường tham gia vào „Bộ tứ“ (bao gồm Mỹ, Nhật Bản và Australia) vì lý do tương tự.
Thay vì làm cho khối BRICS mạnh hơn, việc kết nạp các thành viên mới chỉ đơn thuần mang lại nhiều cạnh tranh hơn. Ai Cập và Ethiopia đang bị mắc kẹt trong một cuộc tranh chấp về một con đập mà Ethiopia đang xây dựng trên sông Nile, và Iran có tranh chấp lâu dài với UAE và thành viên tiềm năng là Ả Rập Xê Út. Thay vì làm cho khối BRICS hiệu quả hơn, những sự cạnh tranh nội bộ mới này sẽ cản trở những nỗ lực của họ. Nhóm 77 nước đang phát triển thậm chí còn có nhiều thành viên hơn, và nó bị hạn chế kinh niên bởi sự chia rẽ nội bộ.
Tại hội nghị thượng đỉnh năm 2024, khối BRICS+ đã thảo luận về các vấn đề như hợp tác kinh tế và an ninh, thúc đẩy giao lưu văn hóa và các dự án phát triển chung tập trung vào cơ sở hạ tầng và tính bền vững. Nhưng cuộc thương thảo như vậy thường không mang lại kết quả đáng kể. Năm 2014, tập đoàn thành lập Ngân hàng Phát triển Mới, có trụ sở chính tại Thượng Hải; nhưng cho đến nay, tổ chức này chỉ có kết quả khiêm tốn.
Tương tự như vậy, ý định của khối về việc tránh sử dụng đồng đô la và thanh toán trong thương mại song phương của các thành viên nhiều hơn bằng đồng tiền riêng của họ chỉ đạt được những tiến bộ hạn chế. Bất kỳ nỗ lực nghiêm túc nào để thay thế đồng đô la như một đồng tiền dự trữ toàn cầu sẽ đòi hỏi Trung Quốc phải ủng hộ đồng nhân dân tệ bằng thị trường vốn sâu, linh hoạt và tôn trọng pháp luật – và những điều kiện đó gần như không được đáp ứng.
Vì vậy, khối BRICS có lợi ích gì? Như một phương tiện để thoát khỏi sự cô lập ngoại giao, nó chắc chắn hữu ích cho Nga. Là một công cụ ngoại giao để thể hiện khả năng lãnh đạo của thế giới đang phát triển, nó cũng hữu ích cho Trung Quốc. Là một kênh để đối trọng với Trung Quốc, nó có những lợi ích của nó đối với Ấn Độ. Và như một giai đoạn khiêm tốn để chào mời sự phát triển quốc gia, nó đôi khi hữu ích cho Brazil và Nam Phi. Nhưng liệu những chức năng này có khiến nó trở thành điểm tựa mới của chính trị thế giới không? Tôi nghĩ là không.
***
Joseph S. Nye, Jr., Giáo sư hồi hưu Đại học Harvard, cựu Trợ lý Bộ trưởng Quốc phòng Hoa Kỳ và là tác giả của cuốn Do Morals Matter? Presidents and Foreign Policy from FDR to Trump (Oxford University Press, 2020) và A Life in the American Century (Polity Press, 2024).
KIM THEM DO 