Project Syndicate phỏng vấn Joseph E. Stiglitz trong chuyên mục PS Say More
Đỗ Kim Thêm dịch
Project Syndicate: Cách đây một năm rưỡi, ông đã chỉ trích phản ứng của Cục Dự trữ Liên bang Hoa Kỳ đối với tình trạng lạm phát ở Hoa Kỳ. Ông lập luận rằng, nếu có điều gì đó, “giảm phát đã xảy ra bất chấp hành động của các ngân hàng trung ương, vì đó không phải là do họ gây ra”.
Hiện nay, nhiều nhà quan sát đang nhấn mạnh các rủi ro của vấn đề lạm phát của chính quyền Donald Trump trong nhiện kỳ thứ hai, điều này có thể sẽ tăng gấp đôi thuế nhập khẩu và tìm cách đồng đô la yếu hơn. Ông có thấy những rủi ro khác về lạm phát sắp xảy ra không và giới hoạch định chính sách của Hoa Kỳ có nên làm gì ngay bây giờ để hỗ trợ cho việc ổn định giá cả được tiếp tục?
Joseph E. Stiglitz: Có thêm bốn rủi ro về tình trạng lạm phát liên quan đến chính quyền mới của Trump.
Đầu tiên là việc thắt chặt các quy định về nhập cư: khi dân số Hoa Kỳ già đi lực lượng lao động giảm xuống – trong bối cảnh thị trường lao động thắt chặt, xu hướng này sẽ gây thêm áp lực về tiền lương.
Thứ hai, chính quyền Trump trong nhiệm kỳ hai có thể sẽ áp dụng ít kỷ luật tài chính – chẳng hạn như thực hiện việc giảm thuế không cấp vốn cho các doanh nghiệp và tỷ phú; điều này có thể làm tăng lo âu về nạn lạm phát và thậm chí có thể dẫn đến tình trạng dư thừa trong tổng cầu.
Thứ ba, chính quyền Trump gần như chắc chắn sẽ từ bỏ chính sách chống độc quyền của Joe Biden, mang lại cho các tập đoàn quyền tự do tăng giá một cách có hiệu quả.
Cuối cùng, khả năng Trump can thiệp vào Cục Dự trữ Liên bang Hoa Kỳ có thể khiến cho thị trường hoảng sợ, một lần nữa nó dẫn đến các lo sợ hơn về lạm phát cao hơn.
Project Syndicate: Ông đã nhiều lần nhấn mạnh về vai trò của những câu chuyện nhiều thiếu sót và đầy thủ đoạn trong việc thúc đẩy sự trỗi dậy của trào lưu dân túy độc tài ở Hoa Kỳ. Một nguyên tắc quan trọng mà cánh hữu của Mỹ đã bóp méo và tạo thành vũ khí là vấn đề tự do – chủ điểm trong cuốn sách mới của ông: The Road to Freedom: Economics and the Good Society. Đảng Cộng hòa Hoa Kỳ hiểu sai điều gì về vấn đề tự do?
Joseph E. Stiglitz: Tự do là về những gì mà bạn có thể chọn để làm. Nhưng một người rất nghèo – người không thể đảm bảo lương thực hoặc nhà ở và có rất ít hoặc không có cơ hội kinh tế – không có sự lựa chọn thực sự; họ phải làm bất cứ điều gì họ phải làm để tồn tại. Đảng Cộng hòa Hoa Kỳ coi thường thực tế này, thay vào đó, họ đưa ra huyền thoại rằng, bất kể hoàn cảnh của bạn là gì, bạn có thể chỉ cần “cải thiện tình trạng của mình bằng cách nỗ lực làm việc”. Họ dễ dàng quên rằng bạn không thể làm được điều đó nếu ngay từ đầu bạn không có phương tiện.
Hơn nữa, nhiều đảng viên Đảng Cộng hòa quên rằng, quyền tự do của một người có thể ảnh hưởng đến quyền tự do của người khác. Tự do đối với một số người lại không phải là tự do đối với những người khác, hay như Isaiah Berlin đã nói, “Tự do đối với loài sói thường đồng nghĩa với cái chết đối với đàn cừu”. Một xã hội phải cân bằng cẩn thận quyền tự do của những người hoặc nhóm khác nhau.
Tương tự như vậy, việc áp đặt một số hạn chế lên một số người đôi khi có thể mở rộng tự do cho tất cả mọi người. Hãy xem việc đèn giao thông: bằng cách cho phép chúng ta tránh tắc nghẽn giao thông, hạn chế này (hoặc “quy định”) đối với việc di chuyển của chúng ta thực sự mở rộng quyền tự do di chuyển cho mọi người, kể cả những người có thể cảm thấy rằng đèn giao thông thể hiện sự tước đoạt quyền tự do cá nhân.
Project Syndicate: Ông đã khen ngợi các cơ quan chống độc quyền của Hoa Kỳ vì những nỗ lực gần đây của họ nhằm giải quyết tình trạng tập trung thị trường đang gia tăng.
Ông lập luận trong cuốn sách của mình rằng, chống lại sức mạnh của thị trường cũng là một phương tiện hữu hiệu để giải quyết “sự ép buộc” của một phương tiện một số nhà cạnh tranh ngày càng độc quyền, mà bằng cách định hình niềm tin của mọi người, việc hạn chế sự lựa chọn của họ.
Hơn nữa, cần phải làm gì để đảm bảo rằng các phương tiện truyền thông tin tức nói riêng, bao gồm cả các nền tảng truyền thông xã hội, hoàn thành vai trò quan trọng của chúng trong các nền dân chủ đang vận hành tốt?
Joseph E. Stiglitz: Phải có trách nhiệm giải trình nào đó; nếu cho phép các nền tảng truyền thông xã hội được miễn trừ trách nhiệm pháp lý là một sai lầm nghiêm trọng. Vào thời điểm đó, có lập luận cho rằng, mạng xã hội là một ngành công nghiệp “còn non trẻ” và cần có không gian để phát triển mà không bị hạn chế quá mức hoặc thậm chí không có trách nhiệm giải trình phù hợp. Lập luận đó không còn có thể bảo vệ được nữa.
Chúng ta cũng sẽ cần có quy định. Đạo luật Dịch vụ Kỹ thuật số của Châu Âu là một bước đi đúng hướng, nhưng vẫn chưa đủ.
Đồng thời, chính phủ nên hỗ trợ các phương tiện thông tin đại chúng. Suy cho cùng, các phương tiện truyền thông tin tức cung cấp tiện ích công cộng và các tiện ích công cộng chắc chắn không được cung cấp đầy đủ trong các thị trường tư nhân.
Project Syndicate: Không phải mọi sự cưỡng chế đều xấu, ông giải thích trong cuốn sách The Road to Freedom, và nó cũng không nên được coi là phản đề của tự do.
Thực ra, có nhiều trường hợp “các hành động của chính phủ có vẻ mang tính cưỡng chế, mà thực tế lại làm tăng thêm các lựa chọn cho tất cả hoặc hầu hết mọi người”, bao gồm việc cung cấp các tiện ích công và tạo điều kiện cho sự phối hợp.
Việc ép buộc hỗ trợ cho sự phối hợp của hệ thống kinh tế trong phạm vi các quốc gia như thế nào và nó nên được sử dụng như thế nào để thúc đẩy sự phối hợp trong toàn cầu không?
Joseph E. Stiglitz: Ví dụ về đèn giao thông đưa ra một cách hiểu đơn giản về sự phối hợp như vậy, nhưng có vô số các ví dụ khác về nguyên tắc chung này, bao gồm cả trên quy mô toàn cầu.
Tôi có thể đã không ở đây hôm nay nếu không có vắc xin mRNA COVID-19 được phát triển nhanh chóng trong thời kỳ đại dịch. Tiền tài trợ của chính phủ không chỉ cho nền tảng cho những loại vắc xin này mà còn hỗ trợ một phần đáng kể công việc cần thiết để đưa chúng ra thị trường. Nhưng để cho các chính phủ có thể tài trợ cho những tiện ích công như vậy, chính phủ phải thu thuế.
Theo định nghĩa, thuế mang tính cưỡng chế, nhưng số tiền mà tôi và những người khác buộc phải đóng đã hỗ trợ cho việc nghiên cứu của chính phủ mà nó đã nâng cao quyền tự do của chúng ta theo cách có lẽ là cơ bản nhất có thể: nó cho chúng ta quyền tự do sống.
Project Syndicate: “Mục tiêu tối hậu” trong cuốn sách của ông là “mô tả một hệ thống kinh tế và chính trị không chỉ mang lại tính hiệu quả, tình trạng công bằng và sự bền vững mà còn mang lại các giá trị đạo đức”.
Tuy nhiên, trước tiên, ông hãy xét đế lý do tại sao chủ nghĩa tư bản tân tự do thất bại, bao gồm cả niềm tin mù quáng của những người ủng hộ nó vào “các lực tự điều chỉnh”. Phải chăng niềm tin vào sự kỳ diệu của thị trường hiện nay đã trở nên kém bền vững hơn so với quá khứ?
Joseph E. Stiglitz: Tôi tin như vậy – ít nhất là trong đa số dân chúng.
Chủ thuyết tân tự do đã thất bại. Chúng ta biết điều đó bởi vì tốc độ tăng trưởng đã thấp hơn và tình trạng bất bình đẳng cao hơn trong suốt thời kỳ mà nó thống trị. Một số lớn người ta (và ngày càng tăng) dường như hiểu rằng ý thức hệ này chịu phần lớn trách nhiệm về những khó khăn hiện tại của chúng ta.
Nhưng điều đáng tiếc là các tiến trình chính trị cũng không nhất thiết phải tự điều chỉnh. Các cử tri ở nhiều nơi (bao gồm cả Hoa Kỳ) đã phản ứng trước sự thất bại của các chính sách “trung hữu” bằng cách chuyển sang cực hữu, điều này sẽ chỉ làm trầm trọng thêm cho các vấn đề của chúng ta, khi trao cho các doanh nghiệp nhiều quyền lực hơn – nhiều tự do hơn – nó gây bất lợi cho giới lao động và tiêu dùng.
Project Syndicate: Trong cuốn sách The Road to Freedom, ông lập luận rằng, “những điều chỉnh nhỏ” đối với khuôn khổ tân tự do “sẽ không đủ”, nhưng các cuộc cách mạng “thường không có kết thúc tốt đẹp”.
Thay vào đó, chúng ta phải “thúc đẩy một sự thay đổi lớn nhất có thể mà hệ thống dân chủ của chúng ta cho phép” – một sự thay đổi triệt để như Chính sách Kinh tế Mới (New Deal) ở Hoa Kỳ chẳng hạn. Một chương trình nghị sự như vậy sẽ bao gồm những gì và nó khác với những cải cách được thực hiện dưới thời Tổng thống Franklin Delano Roosevelt và những người kế nhiệm như thế nào?
Joseph E. Stiglitz: Về cơ bản, Franklin Delano Roosevelt đưa Hoa Kỳ vào một lộ trình mới, với việc chính phủ đảm nhận trách nhiệm lớn hơn đối với sự ổn định kinh tế vĩ mô và phúc lợi của người dân (chẳng hạn như thông qua an sinh xã hội). Nhưng việc đó đã là gần một thế kỷ trước và thế giới rõ ràng đã thay đổi. Từng là nền kinh tế nông nghiệp, trước khi trở thành nền kinh tế chế biến, giờ đây là nền kinh tế dựa trên dịch vụ và tri thức. Quân bình về quyền lực về kinh tế trong toàn cầu đã thay đổi, và môi trường địa chính trị đã khác so với vài năm trước đây. Trong khi đó, chúng ta đang phải đối mặt với một cuộc khủng hoảng khí hậu cũng như đối phó với các ranh giới hành tinh của mình. Và điều quan trọng nhất là giờ đây chúng ta đã hiểu rõ hơn về những gì hạnh phúc của con người đòi hỏi và điều gì tạo nên một nền kinh tế vận hành tốt hơn.
Một chương trình nghị sự về chính sách mới cần được hướng dẫn bởi một số nguyên tắc chính. Đầu tiên, chúng ta cần một hệ sinh thái phong phú về sắp xếp thể chế, bao gồm các doanh nghiệp chạy theo lợi nhuận và phi lợi nhuận (bao gồm cả các tổ chức phi chính phủ)và các cơ chế cho việc hành động tập thể – ví dụ như các công đoàn, hợp tác xã và các vụ kiện tập thể. Ở nhiều cấp độ, các chính phủ phải tham gia vào trong việc định hình các quy định, thuế khoá và đầu tư công.
Chương trình nghị sự phải phản ánh được nhận thức sâu xa về cách mà các thể chế này định hình cho chúng ta và những hậu quả xã hội rộng lớn hơn của chúng. Chương trình này phải thể hiện sự nhạy cảm với các mối quan hệ quyền lực, với các phương cách mà các thể chế khác nhau có thể đóng vai trò như một phần của hệ thống kiểm tra và cân bằng xã hội, cũng như với cách thức mà tình trạng bất bình đẳng về giàu nghèo được chuyển thành bất bình đẳng chính trị.
Cuối cùng, chúng ta phải nhận ra rằng, điều quan trọng không phải là GDP – nghĩa là, sản xuất và tích lũy hàng hóa và dịch vụ – mà là phúc lợi cá nhân và xã hội, nó được định nghĩa một cách rộng rãi. Do đó, sự hiểu biết về các cách thức sắp xếp kinh tế, xã hội và chính trị khác nhau ảnh hưởng đến tình trạng
phúc lợi là điều tối cần thiết.
Joseph E. Stiglitz đoạt giải Nobel kinh tế, giáo sư Đại học Columbia, tác phẩm mới nhất là The Road to Freedom: Economics and the Good Society (W. W. Norton & Company, Allen Lane, 2024).
KIM THEM DO 