Daron Acemoglu
Đỗ Kim Thêm dịch
Mặc dù rõ ràng là Hoa Kỳ có thể điều hành công việc ra khỏi Afghanistan tốt đẹp hơn, nhưng thảm kịch xảy ra vào tháng này đã kéo dài trong 20 năm. Ngay từ đầu, Mỹ và các đồng minh đã chấp nhận – và không bao giờ xem lại – một chiến lược xây dựng nhà nước từ trên xuống dưới luôn được xem là thất bại như do định mệnh đã an bài.
Hoa Kỳ đã xâm chiếm Afghanistan 20 năm trước với hy vọng tái thiết đất nước, nay đã trở thành một tai họa cho thế giới và chính người dân của họ. Trước đợt tăng quân năm 2009, Tướng Stanley McChrystal giải thích, mục tiêu là “chính phủ Afghanistan kiểm soát toàn vẹn lãnh thổ để hỗ trợ ổn định khu vực và ngăn chặn việc sử dụng này cho chủ nghĩa khủng bố quốc tế.“
Hiện nay, với việc thiệt mạng hơn 100.000 và thất thoát khoảng 2 nghìn tỷ đô la, tất cả nước Mỹ phải thể hiện cho nỗ lực của mình là cảnh của một cuộc tranh giành tuyệt vọng để chạy ra khỏi đất nước trong tháng này – một sự sụp đổ nhục nhã gợi nhớ đến sự sụp đổ của Sài Gòn năm 1975. Điều sai lầm gì đã xảy ra ?
Có khá nhiều thứ, nhưng không phải theo cách mà hầu hết mọi người nghĩ. Mặc dù việc lập kế hoạch thô sơ và thiếu tin tức tình báo chính xác chắc chắn đã góp phần gây ra thảm họa, nhưng vấn đề trên thực tế đã kéo dài 20 năm.
Mỹ đã sớm hiểu rằng cách duy nhất để tạo ra một quốc gia ổn định với một số dáng vẻ của luật lệ và trật tự là thiết lập các thể chế nhà nước vững bền. Được khuyến khích bởi nhiều chuyên gia và các lý thuyết hiện nay đã không còn tồn tại, quân đội Mỹ đã coi thách thức này là một vấn đề kỹ thuật: Afghanistan thiếu các thể chế nhà nước, lực lượng an ninh hoạt động, tòa án và các quan chức hành chánh có khả năng chuyên môn, vì vậy giải pháp là đổ nguồn lực và chuyển giao kiến thức chuyên môn từ người nước ngoài. Các tổ chức phi chính phủ và tổ hợp ngoại viện quy mô hơn của phương Tây đã ở đó để giúp đỡ theo cách riêng của họ (cho dù người dân địa phương có muốn họ hay không). Và bởi vì công việc của họ đòi hỏi sự ổn định ở một mức độ nào đó, các binh sĩ nước ngoài – chủ yếu là lực lượng NATO, nhưng cũng có các nhà thầu tư nhân – đã được triển khai để duy trì an ninh.
Khi coi việc xây dựng quốc gia là một tiến trình cho “nhà nước là trên hết” từ trên xuống dưới, các nhà hoạch định chính sách của Hoa Kỳ đã tuân theo một truyền thống khả kính trong khoa học chính trị. Giả định là nếu bạn có thể thiết lập sự thống trị quân sự áp đảo trên một lãnh thổ và gây khuất phục tất cả các nguồn lực khác, thì bạn có thể áp đặt ý chí của mình. Tuy nhiên, ở hầu hết các nơi, lý thuyết này chỉ đúng tốt nhất một nửa; và ở Afghanistan, nó đã hoàn toàn sai lầm.
Tất nhiên, Afghanistan cần một nhà nước vận hành. Nhưng giả định rằng một nhà nước có thể bị áp đặt từ bên trên bởi các lực lượng nước ngoài đã không đúng chỗ. Như James Robinson và tôi lập luận trong cuốn sách năm 2019 The Narrow Corridor, cách này vô nghĩa khi khởi điểm của bạn là một xã hội không đồng nhất sâu xa, được tổ chức với các phong tục và chuẩn mực địa phương, nơi các thể chế nhà nước từ lâu đã vắng bóng hoặc bị suy giảm.
Đúng vậy, phương pháp xây dựng nhà nước từ trên xuống dưới đã có hiệu quả trong một số trường hợp (chẳng hạn như triều đại nhà Tần ở Trung Quốc hoặc Đế chế Ottoman). Nhưng hầu hết các quốc gia đã được xây dựng không phải bằng vũ lực mà bằng sự thỏa hiệp và hợp tác. Việc tập trung quyền lực thành công dưới các thể chế nhà nước thường bao gồm sự đồng thuận và hợp tác của những người chịu sự điều chỉnh đó. Trong mô hình này, nhà nước không áp đặt lên một xã hội trái với mong muốn của xã hội; thay vào đó, các thể chế nhà nước xây dựng tính hợp pháp bằng cách đảm bảo một mức độ nhất định trong sự ủng hộ của mọi người.
Điều này không có nghĩa là Mỹ lẽ ra phải làm việc với Taliban. Nhưng có nghĩa là, Mỹ đáng lẽ ra phải làm việc chặt chẽ hơn với các phe nhóm địa phương khác nhau, thay vì đổ nguồn lực vào chế độ tham nhũng, không đại diện cho dân của tổng thống đầu tiên của Afghanistan trong thời hậu Taliban, Hamid Karzai (và những người anh em của ông ta). Ashraf Ghani, tổng thống Afghanistan được Mỹ hậu thuẫn đã chạy sang Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất trong tuần này, là đồng tác giả của một cuốn sách vào năm 2009 ghi lại cách chiến lược này đã thúc đẩy tham nhũng và không đạt được mục đích đã nêu. Tuy nhiên, khi đã nắm quyền, Ghani vẫn tiếp tục con đường tương tự.
Tình hình mà Mỹ phải đối mặt ở Afghanistan thậm chí còn tồi tệ hơn là điển hình cho giới xây dựng quốc gia đầy tham vọng. Ngay từ đầu, người dân Afghanistan đã coi sự hiện diện của Hoa Kỳ như một việc điều hành do nước ngoài nhằm làm suy yếu xã hội của họ. Đó không phải là một việc thương thảo mà họ muốn.
Điều gì xảy ra khi các nỗ lực xây dựng nhà nước từ trên xuống dưới đang tiến hành ngược lại nguyện vọng của xã hội? Ở nhiều nơi, lựa chọn hấp dẫn duy nhất là là tình trạng thúc thủ. Đôi khi, điều này giống như hình thức của một cuộc tháo chạy, như James C. Scott trình bày trong cuốn The Art of Not Being Governed, nghiên cứu của ông về người Zomia ở Đông Nam Á. Hoặc nó có thể có nghĩa là, cùng sống chung mà không hợp tác, như trường hợp của người Scotland ở Anh hoặc người Catalonia ở Tây Ban Nha. Nhưng trong một tinh thần quyết liệt cho độc lập, được trang bị vũ khí tốt với truyền thống lâu đời của mối thù theo huyết thống và lịch sử gần đây của nội chiến, thì phản ứng dễ xảy ra hơn là xung đột bằng bạo lực.
Có lẽ mọi chuyện có thể diễn ra khác nếu Cơ quan Tình báo Liên ngành của Pakistan không hỗ trợ Taliban khi lực lượng này bị đánh bại về mặt quân sự, nếu các cuộc tấn công bằng máy bay không người lái của NATO không khiến người dân xa lánh hơn nữa và nếu giới tinh hoa Afghanistan được Mỹ hậu thuẫn không tham nhũng một cách quá mức. Nhưng các quân bài đã được xếp chồng lên nhau để chống lại chiến lược của Mỹ lo ưu tiên cho nhà nước.
Và thực tế là việc các nhà lãnh đạo Hoa Kỳ lẽ ra nên biết rõ hơn. Như trong tài liệu của Melissa Dell và Pablo Querubín, Mỹ đã áp dụng một chiến lược từ trên xuống dưới tương tự ở Việt Nam, và chiến lược này đã phản tác dụng một cách ngoạn mục. Những nơi bị ném bom để đàn áp Việt Cộng càng trở thành chỗ dựa cho phong trào kháng chiến chống Mỹ.
Điều đáng nói hơn nữa là kinh nghiệm gần đây của quân đội Mỹ ở Iraq. Như nghiên cứu của Eli Berman, Jacob Shapiro và Joseph Felter cho thấy, nhiều “trỗi dậy“ hoạt động tốt hơn khi người Mỹ cố gắng thu phục nhân tâm bằng cách tăng cường sự hỗ trợ của các phe nhóm địa phương. Tương tự như vậy, nghiên cứu của tôi với Ali Cheema, Asim Khwaja và James Robinson phát hiện rằng ở vùng nông thôn Pakistan, mọi người quay sang các tổ chức phi nhà nước khi họ nghĩ rằng các thể chế nhà nước không hiệu quả và xa lạ với họ.
Không có điều nào trong số này có nghĩa là việc thúc thủ không thể được làm tốt hơn. Nhưng sau 20 năm trong các nỗ lực sai lầm, Mỹ đã thất bại trong hai mục tiêu rút khỏi Afghanistan và bỏ lại một xã hội ổn định, trọng pháp.
Kết quả là một thảm kịch vô cùng to lớn cho nhân loại. Ngay cả khi Taliban không đảo ngược lại các hoạt động tồi tệ nhất, nam giới và đặc biệt là nữ giới tại Afghanistan sẽ phải trả giá đắt cho những thất bại của Mỹ trong những năm và nhiều thập kỷ sắp tới.
***
Daron Acemoglu, Giáo sư Kinh tế MIT, đồng tác giả với James A. Robinson các tác phẩm: Why Nations Fail: The Origins of Power, Prosperity and Poverty, The Narrow Corridor: States, Societies, and the Fate of Liberty
KIM THEM DO 