Đỗ Kim Thêm
Hội nghị Biến đổi Khí hậu của Liên Hiệp Quốc (COP30) liệu có thể đạt được bước tiến đáng kể nào khi Mỹ công khai đi ngược lại các mục tiêu bảo vệ khí hậu, Liên minh châu Âu ngày càng yếu thế trong việc thực thi cam kết, còn Trung Quốc lại đặt ưu tiên hàng đầu cho chính sách công nghiệp? Phải chăng niềm hy vọng cuối cùng đang dồn về các quốc gia Nam bán cầu, nơi vẫn còn động lực mạnh mẽ trong nỗ lực chống biến đổi khí hậu?
Hội nghị COP30 tổ chức tại Belém, Brazil, diễn ra trong bối cảnh đầy thách thức. Nguyên nhân chủ yếu là do những quốc gia phát ra khí thải CO₂ lớn nhất thế giới hiện nay chưa thể hiện tham vọng đủ mạnh trong việc giải quyết. Tuy nhiên, nước chủ nhà Brazil vẫn đặt kỳ vọng đạt được kết quả thực chất, và đặc biệt, các quốc gia Nam bán cầu, vốn dĩ từ lâu đã đánh mất niềm tin vào thiện chí của các cường quốc, nay họ lại ý thức rõ ràng hơn bao giờ hết về vai trò tiên phong của mình trong công cuộc bảo vệ khí hậu toàn cầu.
Trung Quốc: Chính sách công nghiệp vẫn là ưu tiên hàng đầu
Trung Quốc hiện nay tạo ra gần một phần ba lượng phát thải khí CO₂ toàn cầu và là trung tâm của mọi nỗ lực liên quan đến biến đổi khí hậu. Trong vài thập niên qua, lượng khí thải của nước này đã tăng mạnh, nhưng gần đây có dấu hiệu chững lại.
Những năm gần đây, chính phủ Trung Quốc đã đầu tư mạnh mẽ vào lĩnh vực năng lượng tái tạo, đặc biệt là năng lượng mặt trời. Trước thềm COP30, Chủ tịch Tập Cận Bình tuyên bố sẽ nâng tỷ trọng năng lượng phi hóa thạch lên hơn 30% trong tổng tiêu thụ năng lượng quốc gia. Ông cũng lần đầu công bố mục tiêu trung hạn, đến năm 2035, Trung Quốc sẽ giảm lượng khí thải từ 7–10% so với mức cao nhất. Tuy nhiên, ông không đưa ra thời điểm cụ thể khi nào lượng khí phát thải đạt đỉnh.
Giới phê bình cho rằng các cam kết của Trung Quốc là chưa đủ mạnh, bởi vì mức giảm 10% còn quá khiêm tốn so với yêu cầu của Thỏa thuận Paris, vốn đòi hỏi ít nhất 30% để đạt mục tiêu toàn cầu. Hơn nữa, Trung Quốc bị cáo buộc là tập trung cao độ vào chính sách công nghiệp hơn là bảo vệ khí hậu. Các doanh nghiệp nước này hiện nay chiếm tới 75% thị phần pin toàn cầu, đồng thời tiếp tục mở rộng quy mô các nhà máy nhiệt điện than. Thành công kinh tế của Trung Quốc có thể mang lại lợi ích quốc gia, nhưng lại gây tổn hại chung cho việc bảo vệ khí hậu toàn cầu.
Hoa Kỳ: Chính quyền Trump đi ngược xu hướng bảo vệ khí hậu
Mỹ là quốc gia phát thải khí với hiệu ứng nhà kính lớn thứ hai thế giới, chỉ sau Trung Quốc. Tuy nhiên, Tổng thống Donald Trump coi việc bảo vệ khí hậu là “thừa thãi”. Ông đã rút Mỹ khỏi Thỏa thuận Paris, xóa bỏ dữ liệu khoa học, cắt giảm ngân sách nghiên cứu, hạn chế phát triển năng lượng tái tạo và thúc đẩy khai thác nhiên liệu hóa thạch. Ngoài ra, ông còn rút lại các khoản đóng góp cho các quỹ khí hậu quốc tế – vốn nhằm hỗ trợ những quốc gia chịu ảnh hưởng nặng nề nhất của biến đổi khí hậu.
Chính quyền Mỹ hiện cũng gây sức ép lên các nước khác, yêu cầu họ giảm bớt nỗ lực khí hậu. Một trong những mục tiêu là khiến EU từ bỏ hoặc nới lỏng thuế carbon CBAM. Do đó, Hoa Kỳ thậm chí không cử phái đoàn chính thức tham dự COP30.
Dù vậy, một số quốc gia khác vẫn kiên định với các cam kết khí hậu của mình. Và ngay cả ở những nước thiếu một chính sách bảo vệ mạnh mẽ, xu hướng chung trong việc chuyển sang sử dụng năng lượng tái tạo vẫn tiếp tục, lý do đơn giản chỉ là vì chi phí của chúng rẻ hơn nhiều nếu so với nhiên liệu hóa thạch.
Ấn Độ: Tăng trưởng kinh tế song hành cùng chuyển đổi năng lượng
Ấn Độ hiện là quốc gia phát thải khí CO₂ lớn thứ ba thế giới. Tuy nhiên, tính theo bình quân đầu người, nước này vẫn ở mức thấp: trung bình mỗi người Ấn chỉ thải ra dưới 3 tấn CO₂ mỗi năm, trong khi con số này ở châu Âu cao gấp đôi, ở Trung Quốc gấp ba và ở Hoa Kỳ gần gấp sáu lần.
Với dân số hơn 1,4 tỷ người, chính phủ Ấn Độ đặt mục tiêu đẩy mạnh phát triển kinh tế, kéo theo nhu cầu năng lượng tăng mạnh, đặc biệt là sử dụng nhiều than và xi măng. Dù vậy, Ấn Độ cũng đang đầu tư mạnh vào việc sử dụng năng lượng tái tạo và phát triển công nghệ hydro xanh. Tuy nhiên, tương tự Trung Quốc, động cơ chính sách công nghiệp vẫn là yếu tố then chốt trong các quyết định về khí hậu của nước này.
Ấn Độ đồng thời chỉ trích thuế carbon CBAM của EU, cho rằng đây là biện pháp không công bằng. Dù vậy, nhiều chuyên gia đánh giá CBAM là công cụ hữu hiệu để thúc đẩy hợp tác quốc tế: các quốc gia ngoài EU có thể tránh thuế nếu xây dựng được hệ thống giao dịch CO₂ nội địa, biện pháp này góp phần trong việc lan tỏa cơ chế định giá carbon toàn cầu.
Liên minh châu Âu: Không còn là người tiên phong
Liên minh châu Âu (EU) hiện đứng thứ tư toàn cầu về lượng phát thải khí với hiệu ứng nhà kính. Dù vẫn duy trì những đạo luật tương đối còn nhiều tham vọng trong lĩnh vực bảo vệ khí hậu, song các chính sách này ngày càng bị nghi ngờ. Một ví dụ là cuộc tranh luận vẫn còn kéo dài về thời điểm chấm dứt đăng ký sử dụng xe hơi có động cơ đốt. Việc mở rộng hệ thống giao dịch CO₂, vốn được xem là trụ cột của chiến lược khí hậu châu Âu, cũng đã bị hoãn đến năm 2028.
Trong bối cảnh đó, ngay trước thềm Hội nghị Biến đổi Khí hậu của Liên Hiệp Quốc, các nước EU chỉ đạt được đồng thuận về mục tiêu phát thải mới cho năm 2040 – được đánh giá là thiếu tham vọng. Ngoài ra, khối EU còn cho phép các quốc gia thành viên được tính một phần giảm phát thải thông qua các “chứng chỉ khí hậu quốc tế”, tức là các biện pháp bảo vệ khí hậu được thực hiện ngoài lãnh thổ EU.
Trong các vòng đàm phán quốc tế, EU cũng từng bị chỉ trích vì thiếu thiện chí đóng góp cho quỹ tài chính khí hậu toàn cầu. Từ lâu, nhiều nước Nam bán cầu không còn xem EU là “người tiên phong” trong lĩnh vực này. Mục tiêu mới đến năm 2040, vốn được coi là thiếu quyết liệt, càng làm cho vị thế đàm phán của EU trở nên suy yếu.
Brazil: Chủ nhà đầy tham vọng
Hội nghị COP30 năm nay diễn ra tại thành phố Belém, Brazil, nằm giữa vùng rừng Amazon. Với khoảng 60% diện tích rừng Amazon thuộc lãnh thổ của mình, Brazil giữ vai trò đặc biệt quan trọng trong cuộc chiến chống nạn phá rừng và hiện nay đang đứng vào hàng thứ bảy trên thế giới về lượng khí thải với hiệu ứng nhà kính.
Tổng thống Luiz Inácio Lula da Silva cam kết sẽ chấm dứt nạn phá rừng vào năm 2030. Những năm gần đây, tỷ lệ phá rừng thực tế tại Brazil đã giảm đáng kể. Trước thềm hội nghị, chính phủ Brazil đã thành lập Quỹ Bảo vệ rừng Amazon. Các chính phủ và nhà đầu tư tư nhân có thể đóng góp và các quốc gia gìn giữ rừng sẽ nhận được hỗ trợ tài chính từ quỹ này.
Với vai trò nước chủ nhà, Brazil muốn thể hiện là có tham vọng và trách nhiệm giải quyết vấn đề. Đây là điểm khác biệt rõ rệt nếu so với hội nghị năm 2024 ở Azerbaijan, một nước phụ thuộc nặng nề vào việc sử dụng nhiên liệu hóa thạch, nơi mà các thiện chí bảo vệ khí hậu của nước chủ nhà đã bị nghi ngờ đến nổi phủ bóng lên toàn bộ sự kiện. Ngược lại, COP30 tại Brazil lần này được kỳ vọng là sẽ mang đến một động lực mới, nhất là khi nhiều quốc gia Nam bán cầu có tiếng nói mạnh mẽ hơn.
Các quốc gia Nam bán cầu: Động lực mới của chính sách khí hậu?
Nam bán cầu từ lâu được xem là khu vực chịu nhiều thiệt thòi về chính trị, kinh tế và xã hội. Nhưng tình thế đang thay đổi, chính các quốc gia này đang dần trở thành lực đẩy mới cho việc thự thi chính sách bảo bệ khí hậu toàn cầu. Cảm nhận bị các cường quốc Bắc bán cầu bỏ rơi khiến cho họ tỏ ra quyết tâm xây dựng những liên minh độc lập và tự chủ hơn cho mục tiêu bảo vệ chung.
Nhiều nước có lợi thế vì nền kinh tế của họ không bị phụ thuộc nặng nề vào việc sử dụng nhiên liệu hóa thạch. Thay vì phát triển công nghiệp dựa trên than, dầu và khí đốt, họ bỏ qua “giai đoạn hóa thạch” để chuyển thẳng sang năng lượng tái tạo. Ethiopia là một thí dụ điển hình vì đã cấm nhập khẩu xe hơi có sử dụng động cơ đốt, qua đó họ giảm được việc phụ thuộc vào dầu mỏ. Với nguồn năng lượng mặt trời dồi dào, chi phí sản xuất điện ở đây rất thấp, Ethopia đang là tấm gương tạo ra tiền đề cho một mô hình phát triển bền vững.
Dù bị ảnh hưởng nặng nề bởi thảm hoạ biến đổi khí hậu, nhiều quốc gia Nam bán cầu cùnh nhau thể hiện ý chí hành động một cách quyết liệt hơn. Tuy nhiên, do hạn chế về nguồn lực và ảnh hưởng chính trị, họ khó có thể định hình được kết quả chính thức của các hội nghị khí hậu. Dẫu vậy, COP30 không chỉ là nơi ký kết các hiệp ước vào phút chót, mà còn là diễn đàn để các quốc gia cùng chí hướng gặp gỡ, xây dựng liên minh và tạo ra sức mạnh tổng hợp.
Đằng sau các cường quốc ở Bắc bán cầu, nhóm quốc gia Nam bán cầu đang sẵn sàng cất cao tiếng nói chung, họ không chỉ là nạn nhân mà còn là những người tiên phong mới trong cuộc chiến bảo vệ hành tinh.
Kết luận
Hội nghị COP30 diễn ra trong một thế giới đang chia rẽ giữa lợi ích kinh tế và trách nhiệm môi trường. Khi các cường quốc Bắc bán cầu vẫn lo đối phó với tình trạng tương phản giữa mục tiêu phát triển và áp lực cắt giảm việc phát khí thải, nhiều quốc gia Nam bán cầu lại nổi lên như những tác nhân năng động và thực tế hơn trong công cuộc chuyển đổi xanh. Thành công của hội nghị lần này sẽ phụ thuộc không chỉ vào những cam kết chính thức được ký kết, mà còn vào việc liệu các quốc gia có đủ ý chí và lòng tin để hợp tác vì một mục tiêu chung, bảo vệ hành tinh trước khủng hoảng khí hậu toàn cầu.
KIM THEM DO 