Đỗ Kim Thêm dịch
Robyn Beck/AFP via Getty Images
Với những cải cách chính trị đúng đắn, các nền dân chủ có thể trở nên kết hợp toàn diện hơn, đáp ứng nhiều hơn cho dân chúng và ít đáp ứng hơn cho các doanh nghiệp và cá nhân giàu có hiện đang nắm giữ tiền trong tay. Nhưng cứu vãn nền chính trị dân chủ cũng sẽ đòi hỏi những cải cách kinh tế sâu rộng.
Đã có nhiều cuộc tranh cãi về sự thoái trào của nền dân chủ và sự trỗi dậy của chủ nghĩa độc tài trong những năm gần đây và vì lý do chính đáng. Từ Thủ tướng Hungary Viktor Orbán đến cựu Tổng thống Brazil Jair Bolsonaro và cựu Tổng thống Mỹ Donald Trump, chúng ta có một danh sách ngày càng tăng của những người độc tài và sẽ là những kẻ chuyên quyền, những người truyền tải một hình thức gây tò mò về chủ trương dân túy cánh hữu. Mặc dù họ hứa hẹn sẽ bảo vệ những thường dân và bảo tồn các giá trị lâu đời của quốc gia, họ theo đuổi các chính sách bảo vệ các chuẩn mực lâu đời không giá trị và đầy quyền lực và khiến cho thành phần còn lại của chúng ta cố gắng giải thích sự thu hút của họ.
Trong khi có nhiều cách giải thích, một trong những giải thích nổi bật là sự bất bình đẳng gia tăng, một vấn đề bắt nguồn từ chủ nghĩa tư bản tân tự do hiện đại, mà nó cũng có thể được liên kết theo nhiều cách với sự xói mòn của nền dân chủ. Tình trạng bất bình đẳng về kinh tế chắc chắn dẫn đến bất bình đẳng về chính trị, mặc dù ở các mức độ khác nhau giữa các quốc gia. Ở một đất nước như Hoa Kỳ, nơi hầu như không có ràng buộc nào về việc đóng góp cho chiến dịch tranh cử, „một người, một phiếu bầu“ đã biến thành „một đô la, một phiếu bầu“.
Sự bất bình đẳng chính trị này đang tự củng cố, dẫn đến các chính sách tiếp tục củng cố bất bình đẳng về kinh tế. Các chính sách về thuế có lợi cho người giàu, hệ thống giáo dục ủng hộ những người vốn dĩ đã có đặc quyền, và quy định chống độc quyền được thiết kế và thực thi không đầy đủ có xu hướng cho phép các doanh nghiệp tự do tích lũy và khai thác sức mạnh thị trường.
Hơn nữa, vì các phương tiện truyền thông bị chi phối bởi các doanh nghiệp tư nhân thuộc quyền sở hữu của các nhà tài phiệt như Rupert Murdoch, phần lớn các diễn ngôn chính thống có xu hướng cố thủ các xu hướng tương tự. Do đó, người tiêu dùng tin tức từ lâu đã được bảo rằng đánh thuế người giàu gây hại cho việc tăng trưởng kinh tế và các loại thuế thừa kế là thuế đánh vào cái chết, v.v.
Gần đây, các phương tiện truyền thông lâu đời do giới siêu giàu kiểm soát đã được các doanh nghiệp truyền thông xã hội tham gia, giới này bị giới siêu giàu kiểm soát, ngoại trừ việc giới đại gia còn ít bị hạn chế hơn trong việc truyền bá thông tin sai lệch. Nhờ Mục 230 của Đạo luật Communications Decency Act năm 1996, các doanh nghiệp có trụ sở tại Hoa Kỳ không thể chịu trách nhiệm về nội dung của bên thứ ba được lưu trữ trên nền tảng của họ – hoặc cho hầu hết các tác hại xã hội khác mà họ gây ra (không chỉ đối với các nữ giới còn vị thành niên).
Trong bối cảnh của chủ nghĩa tư bản mà không có trách nhiệm giải trình, chúng ta nên ngạc nhiên khi có rất nhiều người nhìn sự tập trung của cải ngày càng tăng với sự nghi ngờ, hay họ tin rằng hệ thống bị gian lận? Cảm giác phổ biến cho rằng nền dân chủ đã mang lại kết quả không công bằng mà nó đã làm suy yếu niềm tin nơi nền dân chủ và khiến một số người kết luận rằng các hệ thống tương ưng thay thế có thể tạo ra các kết quả tốt hơn.
Đây là một cuộc tranh luận cũ. Bảy mươi lăm năm trước, nhiều người tự hỏi liệu các nền dân chủ có thể phát triển nhanh như các chế độ độc tài không. Hiện nay, nhiều người đang đặt câu hỏi tương tự về hệ thống nào „mang lại“ sự công bằng hơn. Tuy nhiên, cuộc tranh luận này đang diễn ra trong một thế giới nơi mà những người rất giàu có các công cụ để định hình tư duy cho quốc gia và toàn cầu, đôi khi với những lời nói dối trắng trợn („Cuộc bầu cử đã bị đánh cắp!“ „Các máy bỏ phiếu đã bị gian lận!“ – một sự giả dối khiến cho đài truyền hình Fox News phải mất 787 triệu đô la).
Một trong những kết quả là sự phân hoá ngày càng nghiêm trọng, nó làm cản trở hoạt động của nền dân chủ – đặc biệt là ở các quốc gia như Mỹ, với các cuộc bầu cử giành chiến thắng tất cả. Vào thời điểm Trump được bầu vào năm 2016 với thiểu số phiếu phổ thông, nền chính trị Mỹ, từng ủng hộ giải quyết vấn đề thông qua thỏa hiệp, đã trở thành một cuộc đấu tranh quyền lực đảng phái không biết xấu hổ là gì, một trận đấu đô vật mà ít nhất một bên dường như tin rằng không nên có quy tắc.
Khi sự phân hoá trở nên quá mức, thường sẽ có vẻ như các thành phần có liên quan nhiều thừa nhận bất cứ điều gì. Thay vì tìm kiếm điểm chung, những người cầm quyền sẽ sử dụng các phương tiện theo ý của họ để củng cố vị trí của chính họ – như đảng Cộng hòa đã làm công khai thông qua các biện pháp ngăn chặn cử tri đi bầu.
Các nền dân chủ hoạt động tốt nhất khi các thành phần có liên quan nhận thức không quá thấp cũng không quá cao (nếu chúng quá thấp, mọi người sẽ cảm thấy ít cần phải tham gia vào tiến trình dân chủ). Có những lựa chọn thiết kế mà các nền dân chủ có thể thực hiện để cơ hội cải thiện được phương tiện hạnh phúc này. Ví dụ, các hệ thống đại nghị khuyến khích việc xây dựng liên minh và thường trao quyền lực cho những người theo chủ nghĩa trung dung, thay vì cho giới cực đoan. Bỏ phiếu lựa chọn bắt buộc và có xếp hạng cũng đã được chứng minh là giúp ích trong khía cạnh này, cũng như sự hiện diện của một việc phục vụ công cho dân được cam kết và bảo vệ.
Từ lâu, Hoa Kỳ đã tự coi mình là một ngọn hải đăng cho dân chủ. Mặc dù luôn có tình trạng đạo đức giả, thí dụ như việc Ronald Reagan gây thân thiện với Augusto Pinochet đến việc Joe Biden không tạo khoảng cách với Ả Rập Saudi hoặc tố cáo sự cố chấp chống Hồi giáo của chính phủ Thủ tướng Ấn Độ Narendra Modi, ít nhất Mỹ là hiện thân của một tập hợp các giá trị chính trị chung.
Nhưng hiện nay, tình trạng bất bình đẳng kinh tế và chính trị đã phát triển đến mức cực đoan mà nhiều người đang phủ nhận nền dân chủ. Đây là mảnh đất màu mỡ cho chủ nghĩa độc tài, đặc biệt là đối với loại chủ thuyết dân túy theo cánh hữu mà Trump, Bolsonaro và phần còn lại đại diện. Nhưng những nhà lãnh đạo như vậy đã cho thấy rằng họ không có câu trả lời nào mà các giới cử tri bất mãn đang tìm kiếm. Ngược lại, các chính sách mà họ ban hành khi được trao quyền chỉ làm cho vấn đề tồi tệ hơn.
Thay vì tìm kiếm các lựa chọn nào khác cho việc tương ưng thay thế, chúng ta cần nhìn vào nội tình trong hệ thống của chính chúng ta. Với những cải cách đúng đắn, các nền dân chủ có thể trở nên kết hợp toàn diện hơn, đáp ứng nhiều hơn cho dân chúng và ít đáp ứng hơn cho các doanh nghiệp và cá nhân giàu có hiện đang nắm giữ túi tiền cho riêng mình. Nhưng cứu vãn nền chính trị của chúng ta cũng sẽ đòi hỏi những cải cách về kinh tế mạnh mẽ không kém. Chúng ta có thể bắt đầu nâng cao phúc lợi của mọi người dân một cách công bằng – và đẩy luồng gió ra khỏi cánh buồm của những người theo chủ trương dân túy – chỉ khi chúng ta bỏ lại chủ nghĩa tư bản tân tự do phía sau và làm tốt hơn nhiều trong việc tạo ra sự thịnh vượng chung mà chúng ta hoan nghênh.
***
Joseph E. Stiglitz đoạt giải Nobel kinh té, Giáo sư Đại học Columbia, Cựu kinh tế trưởng của Ngân hàng Thế giới (1997-2000), Chủ tịch Hội đồng Cố vấn Kinh tế của Tổng thống Hoa Kỳ và đồng chủ tịch Ủy ban Cấp cao về Giá Carbon, Đồng Chủ tịch của Ủy ban độc lập về cải cách thuế doanh nghiệp quốc tế và là tác giả chính của Đánh giá khí hậu IPCC năm 1995.
KIM THEM DO 