Michael Spence
Đỗ Kim Thêm dịch
Lời dịch giả: Theo Michael Spence, sai lầm nghiêm trọng trong mô hình quản lý của Trung Quốc là chính quyền không có trách nhiệm giải trình công khai những vấn đề trọng đại của đất nước và thiện chí cải cách chính trị theo chiều hường dân chủ và tinh thần trọng pháp. Trung Quốc không có triển vọng dân chủ hoá vì chính quyền không bị áp lực do nhu cầu tái tranh cử hay bị kiểm soát gắt gao của báo chí và công luận.
Việt Nam cũng đi theo một tiến trình tương tự. Cơ chế thị trường và cấu trúc chính quyền theo những động lực không nằm trong các luận điểm kinh tế học của Adam Smith. Nhà nước độc tài lo củng cố quyền lực chính trị, tạo một sân chơi kinh tế thu hẹp tối thiểu lo phục vụ cho lãnh đạo và thân tộc. Những bất công và nghịch lý làm phí phạm tài nguyên và hiệu năng kinh tế chưa tạo điều kiện thịnh vượng cho đất nước, không thoả mãn nhu cầu cho mọi tầng lớp dân chúng trong đời sống hàng ngày và sinh hoạt xã hội, nhà nước biến Việt Nam thành một xã hội thị trường.
Thay vì dùng tiền để thanh toán cho các trao đổi trong thị trường, chúng ta dùng tiền để mua bán cho toàn bộ hoạt động xã hội, những phạm vi không thuộc về thị trường.
Hậu quả là uy lực đồng tiền chế ngự mọi quan hệ không có đặc tính thị trường, tất cả được định bằng một trị giá trao đổi. Đời sống gia đình, quan hệ thân thiết, bảo vệ sức khoẻ, cơ hội giáo dục, định mức tội phạm, xác định trình độ văn hoá và cơ hội tuyển dụng là chuyện mua bán, mà tiền đâu là đầu tiên.
Cuối cùng, xã hội thị trường thành hình, tham nhũng lên ngôi thành quốc nạn và đạo đức suy vi tận đáy. Trầm trọng nhất mà Adam Smith không thể nhận thức được và Michael Spence không đề cập tới là hiểm hoạ diệt vong cho đất nước, khi giới lãnh đạo Việt Nam công khai biến lãnh thổ, tài nguyên và độc lập dân tộc thành một món hàng mua bán.
***
Các thị trường là cơ chế của sự lựa chọn xã hội, trong đó các đồng đô la có hiệu quả bằng nhau. Do đó, những người có sức mua mạnh hơn sẽ có ảnh hưởng nhiều hơn đến kết quả của thị trường. Các chính phủ cũng là cơ chế của sự lựa chọn xã hội, nhưng quyền đầu phiếu là, hoặc suy đoán, được phân phối một cách bình đẳng, bất kể đến sự giàu có.
Adam Smith, nhà kinh tế học người Anh thế kỷ XVIII, từ lâu đã được tôn sùng là người sáng lập ra nền kinh tế hiện đại, một nhà tư tưởng, trong các tác phẩm lừng lẫy “Sự giàu có của các quốc gia và Lý thuyết về tình cảm đạo đức“, đã nhận thấy các khía cạnh quan trọng của cách mà các nền kinh tế thị trường hoạt động. Những nhận thức đã mang lại cho Smith thanh danh mà gần như không thể nào bị công kích.
Trong bối cảnh của các thị trường vận hành và điều tiết tốt đẹp, có lẽ các nhận thức nổi tiếng nhất của Smith là các cá nhân hành động theo lợi ích cho riêng mình, nó tạo ra một kết quả tốt đẹp trong tổng thể. Trong bối cảnh này, tốt đẹp có nghĩa là những gì các nhà kinh tế ngày nay gọi là “Tối ưu hóa theo mô hình của Pareto“, một tình trạng sung dụng tài nguyên, theo đó, không ai có thể làm cho tốt hơn mà không làm cho người khác tệ hơn.
Đề xuất của Smith có vấn đề, vì nó dựa trên giả định không minh chứng được là không có thất bại đáng kể nào trong thị trường; không có tác động bên ngoài ảnh hưởng, thí dụ như ô nhiễm không phản ánh được trong giá cả thị trường; không có khoảng trống thông tin quan trọng hoặc bất đối xứng; và không có tác nhân nào có đủ sức mạnh để làm thay đồi kết quả có lợi cho họ. Hơn nữa, nó hoàn toàn coi thường kết quả phân phối mà hiệu quả Pareto không đề cập tới.
Một trong những nhận thức quan trọng khác của Smith là phân công lao động ngày càng tăng lên có thể nâng cao năng suất và tăng thu nhập, khi mỗi công nhân hoặc doanh nghiệp chuyên môn hoá về một lĩnh vực đặc biệt trong sản xuất chung. Đây chính là điểm chủ yếu trong lý luận của toàn cầu hóa: Việc mở rộng và hội nhập các thị trường cho phép các doanh nghiệp và quốc gia tận dụng lợi thế so sánh tương đối và theo quy mô của nền kinh tế, từ đó hiệu quả và năng suất tổng thể tăng đáng kể
Tuy nhiên, một lần nữa, Smith lại quảng bá cho nền kinh tế thị trường có khả năng tạo ra sự thịnh vương mà không cần quan tâm đến việc phân phối của cải. Trên thực tế, chuyên môn hóa gia tăng trong các thị trường rộng lớn hơn có ảnh hưởng tiềm tàng trong phân phối qui mô trong khi một số tác nhân chịu các thiệt hại nghiêm trọng. Khi lặp đi lặp lại rằng, lợi nhuận đủ để bù đắp cho những thua lỗ là không thể tin tưởng được, vì không có cách thực tế nào để thực hiện điều đó.
Thị trường là cơ chế của sự lựa chọn xã hội, mà trong đó đồng đô la có hiệu quả bằng nhau. Do đó, những người có sức mua mạnh hơn sẽ có ảnh hưởng nhiều hơn đến kết quả của thị trường. Các chính phủ cũng là cơ chế của sự lựa chọn xã hội, nhưng quyền biểu quyết là, hoặc suy đoán là, được phân phối một cách đồng đều, bất kể sự giàu có. Sự bình đẳng chính trị sẽ hành xử vai trò đối trọng với quyền đầu phiếu được cân nhắc trên thị trường.
Để đạt cứu cánh này, các chính phủ phải thực hiện ít nhất ba chức năng chủ yếu. Đầu tiên, chính quyền phải đưa ra quy định để giảm thiểu những thất bại của thị trường, gây ra bởi các yếu tố ngoại lai, tình trạng thông tin khiếm khuyết hoặc bất cân xứng hoặc độc quyền. Thứ hai, chính quyền phải đầu tư vào các tài sản hữu hình và vô hình, mà lợi nhuận tư nhân không đạt được cho lợi ích xã hội. Thứ ba, chính phủ phải đối phó lại với kết quả của phân phối mà nó không được chấp nhận.
Nhưng các chính phủ trên khắp thế giới không hoàn thành các trách nhiệm này, không chỉ vì trong một số nền dân chủ đại nghị, sức mua đã lấn chiếm sang lĩnh vực chính trị. Tại Hoa Kỳ, ví dụ nổi bật nhất là khả năng được ứng cử có tương quan mạnh mẽ với sự giàu có hoặc khả năng gây quỹ trước đó. Điều này tạo ra một động lực mạnh mẽ cho các chính trị gia sắp xếp chính sách của họ với lợi ích của những người có quyền lực thị trường.
Chắc chắn là Internet đã đề ra một số cách để chống lại xu hướng này. Một số chính trị gia, bao gồm các ứng cử viên tổng thống của đảng Dân chủ như Bernie Sanders và Elizabeth Warren, họ dựa vào các khoản quyên góp cá nhân nhỏ để tránh trở thành lệ thuộc vào các đại gia tài trợ. Nhưng trong nền chính trị Hoa Kỳ, lợi ích của người có quyền lực kinh tế vẫn biểu lộ quá mức, và điều này đã làm giảm hiệu năng của chính phủ trong việc giảm tác hại của kết quả thị trường. Những thất bại gây ra, bao gồm sự bất bình đẳng gia tăng, đã thúc đẩy cho sự bất bình càng phổ biến, khiến nhiều người chống đối quan điểm của các cơ sở chính trị truyền thống, để tạo ủng hộ những kẻ khuấy động như Tổng thống Donald Trump. Kết quả là đào sâu thêm việc rối loạn chức năng về chính trị và xã hội.
Người ta có thể lập luận rằng, các xu hướng chính trị và xã hội tương tự cũng có thể được nhìn thấy ở các nước phát triển, chẳng hạn như tại Ý và Vương quốc Anh, nơi có những hạn chế khá nghiêm ngặt về vai trò của đồng tiền trong các cuộc bầu cử. Nhưng những quy tắc đó không ngăn được những người trong cuộc đầy quyển lực nắm giữ ảnh hưởng không tương xứng đối với kết quả chính trị thông qua các mạng lưới độc quyền của họ. Tham gia nhóm người trong cuộc đòi hỏi các sự kết nối, đóng góp và lòng trung thành. Tuy nhiên, một khi được bảo đảm, thành quả có thể là đáng kể, khi một số thành viên trở thành nhà lãnh đạo chính trị, họ làm việc vì lợi ích cho các thành viên còn lại.
Một số người tin rằng, trong một nền dân chủ đại nghị, một số nhóm nhất định sẽ luôn đạt tới một tình trạng với ảnh hưởng không cân xứng. Những người khác sẽ lập luận rằng, nền dân chủ trực tiếp hơn với các cử tri quyết định các chính sách quan trọng thông qua trưng cầu dân ý, như họ làm ở Thụy Sĩ, có thể giảm thiểu sự năng động này. Nhưng khi một phương cách như vậy có thể đáng được cứu xét trong nhiều lĩnh vực, như chính sách cạnh tranh, việc ra quyết định hiệu quả đòi hỏi phải có hiểu biết chuyên môn phù hợp. Và chính phủ vẫn sẽ chịu trách nhiệm cho việc thực hiện.
Những thách thức này đã giúp thúc đẩy sự quan tâm cho một mô hình hoàn toàn khác biệt. Trong một hệ thống tư bản nhà nước như Trung Quốc, một chính phủ tương đối độc đoán, hoạt động đối trọng mạnh mẽ so với hệ thống thị trường.
Về mặt lý thuyết, một hệ thống như vậy cho phép các nhà lãnh đạo không bị ảnh hưởng bởi các yêu cầu của bầu cử dân chủ, để thúc đẩy cho lợi ích công cộng rộng lớn. Nhưng với kiểm tra về hoạt động của họ, bao gồm từ phương tiện truyền thông, mà chính phủ kiểm soát chặt chẽ, không có gì đảm bảo rằng họ sẽ làm. Thiếu trách nhiệm giải trình này cũng có thể dẫn đến tình trạng tham nhũng, một cơ chế khác khiến cho chính phủ xa rời các lợi ích công cộng.
Đối với phần lớn các nước phương Tây, mô hình quản trị của Trung Quốc được coi là nguy hiểm, bởi vì không có trách nhiệm công khai giải trình được coi là một sai lạc vô cùng nghiêm trọng. Nhưng nhiều nước đang phát triển, coi đó như một sự thay thế tương ứng cho nền dân chủ tự do, mà nó cũng có nhiều sai sót riêng.
Đối với các nền dân chủ đại nghị hiện nay trên thế giới, việc giải quyết những sai sót đó phải là ưu tiên hàng đầu, trong phạm vi có thể, các quốc gia hạn chế, thu hẹp lợi ích mà chính phủ đại diện. Đây là điều không dễ dàng. Nhưng tại thời điểm mà các kết quả của thị trường đang ngày càng không vượt qua được bất kỳ thử nghiệm nào về tình trạng công bình trong phân phối, đó là điều chủ yếu cần thiết.
_____
Michael Spence là người đã từng đoạt giải thưởng Nobel về kinh tế và là Giáo sư Kinh tế học tại Đại học New York, Khoa Kinh doanh Stern. Ngoài ra, ông Spence còn là thành viên cao cấp tại Viện Hoover, Chủ tịch Ủy ban nghiên cứu độc lập về Tăng trưởng và Phát triển, một cơ quan quốc tế phân tích các cơ hội phát triển kinh tế toàn cầu từ năm 2006-2010, tác giả The Next Convergence–The Future of Economic Growth in a Multispeed World.
Nguyên tác: The Inequality of Nations
***
Bài liên quan của dịch giả: Việt Nam Sẽ Đi Về Đâu Với Kinh Tế Trọng Thương, Tư Bản Nhà Nước và Xã hội Thị Trường — Thị trường: Lý thuyết và Thực tế
KIM THEM DO 