Daron Acemoglu
Đỗ Kim Thêm dịch
Kent Nishimura/Getty Images
Theo thời gian, khi nền dân chủ Hoa Kỳ ngày càng không thực hiện được những lời hứa chủ yếu của mình, Đảng Dân chủ đã góp phần gây ra vấn đề bằng cách chiều theo ý của một nhóm tinh hoa hẹp hòi được hưởng đặc quyền. Để khôi phục lại triển vọng của chính mình và hình thức quản trị đặc trưng của Hoa Kỳ, đảng này phải quay trở lại với nguồn gốc của giai cấp công nhân.
Không có gì đáng ngạc nhiên khi cử tri Hoa Kỳ phần lớn không bị lay chuyển bởi những cảnh báo của đảng Dân chủ rằng Donald Trump gây ra mối đe dọa nghiêm trọng đối với các thể chế của Hoa Kỳ. Trong một cuộc thăm dò của Gallup vào tháng 1 năm 2024, chỉ có 28% người Mỹ (thấp kỷ lục) cho biết họ hài lòng với „cách thức nền dân chủ Hoa Kỳ đang hoạt động“.
Từ lâu, nền dân chủ Hoa Kỳ đã hứa hẹn bốn điều: thịnh vượng chung, tiếng nói của người dân, quản trị dựa trên hiểu biết chuyên môn và các dịch vụ công hiệu quả. Nhưng nền dân chủ Hoa Kỳ – giống như nền dân chủ ở các quốc gia giàu thịnh vương khác (và thậm chí là thu nhập trung bình) – đã không thực hiện được những nguyện vọng này.
Không phải lúc nào cũng vậy. Trong ba thập niên sau Thế chiến thứ hai, nền dân chủ đã mang lại những điều tốt đẹp, đặc biệt là nền thịnh vượng chung. Tiền lương thực tế (đã điều chỉnh theo lạm phát) tăng nhanh chóng cho tất cả các nhóm dân số và tình trạng bất bình đẳng giảm sút. Nhưng xu hướng này đã kết thúc vào cuối những năm 1970 và đầu những năm 1980. Kể từ đó, việc bất bình đẳng đã tăng vọt và tiền lương của những người lao động không có bằng đại học hầu như không tăng. Khoảng một nửa lực lượng lao động Hoa Kỳ đã chứng kiến thu nhập của một nửa còn lại tăng vọt.
Mặc dù mười năm qua có phần khả quan hơn (sự gia tăng bất bình đẳng trong gần 40 năm dường như đã dừng lại vào khoảng năm 2015), nhưng sự gia tăng lạm phát do đại dịch gây ra đã gây ra thiệt hại lớn cho các gia đình lao động, đặc biệt là ở các thành phố. Đó là lý do tại sao rất nhiều người Mỹ liệt kê các điều kiện kinh tế là mối quan tâm chính của họ trước nền dân chủ.
Một điều quan trọng không kém là niềm tin rằng nền dân chủ sẽ trao quyền cho tất cả công dân. Nếu có điều gì đó không ổn, bạn có thể cho các đại diện được bầu của mình biết. Mặc dù nguyên tắc này chưa bao giờ được duy trì đầy đủ – nhiều nhóm thiểu số vẫn bị tước quyền trong phần lớn lịch sử Hoa Kỳ – nhưng việc tước quyền của cử tri đã trở thành một vấn đề thậm chí còn phổ biến hơn trong bốn thập niên qua. Như nhà xã hội học Arlie Russell Hochschild đã nói, nhiều người Mỹ, đặc biệt là những người không có bằng đại học, sống ở vùng Trung Tây và Nam, đã cảm thấy như „người lạ trên chính quê hương của mình“.
Chuyện còn tệ hại hơn nữa là khi điều này xảy ra, Đảng Dân chủ đã thay đổi từ đảng của những người lao động sang trở thành liên minh của các doanh nhân công nghệ, chủ ngân hàng, chuyên gia và sinh viên sau đại học, họ là những người có rất ít ưu tiên chia sẻ với tầng lớp lao động. Đúng vậy, phương tiện truyền thông cánh hữu cũng đã khơi dậy sự bất mãn của tầng lớp lao động. Nhưng họ có thể làm như vậy vì các nguồn phương tiện truyền thông chính thống và giới tinh hoa trí thức đã bỏ qua những bất bình về kinh tế và văn hóa của một bộ phận đáng kể công chúng. Xu hướng này cũng đã tăng tốc trong bốn năm qua, với các bộ phận dân số có trình độ học vấn cao và hệ sinh thái truyền thông liên tục nhấn mạnh các vấn đề về bản sắc khiến nhiều cử tri xa lánh hơn nữa.
Nếu đây chỉ đơn giản là trường hợp các nhà kỹ trị và giới tinh hoa trí thức đặt ra chương trình nghị sự, người ta có thể tự nhủ rằng ít nhất các chuyên gia đã vào cuộc. Nhưng lời hứa về nền quản trị do chuyên môn thúc đẩy đã trở nên vô nghĩa ít nhất là kể từ cuộc khủng hoảng tài chính năm 2008. Chính các chuyên gia đã thiết kế hệ thống tài chính, được cho là vì lợi ích chung, và kiếm được khối tài sản khổng lồ trên Phố Wall vì họ biết cách quản lý rủi ro. Tuy nhiên, điều này không chỉ không đúng sự thật; các chính trị gia và cơ quan quản lý đã vội vã giải cứu những kẻ phạm tội, trong khi hầu như không làm gì cho hàng triệu người Mỹ mất nhà cửa và sinh kế.
Sự ngờ vực của công chúng đối với chuyên môn ngày càng tăng, đặc biệt là trong cuộc khủng hoảng COVID-19, khi các vấn đề như phong tỏa và vắc-xin trở thành phép thử thách cho niềm tin vào khoa học. Những người không đồng tình đã bị các phương tiện truyền thông chính thống im lặng và bị chuyển sang các kênh truyền thông thay thế có lượng khán giả tăng nhanh.
Điều đó đưa chúng ta đến với lời hứa về các dịch vụ công. Nhà thơ người Anh John Betjeman đã từng viết rằng „Quốc gia của chúng ta đại diện cho nền dân chủ và hệ thống thoát nước phù hợp“, nhưng việc nền dân chủ cung cấp hệ thống thoát nước đáng tin cậy đang ngày càng bị nghi ngờ. Theo một số cách, hệ thống này là nạn nhân của chính thành công của nó. Bắt đầu từ thế kỷ XIX, Hoa Kỳ và nhiều nước châu Âu đã ban hành luật để đảm bảo lựa chọn theo chế độ trọng dụng người tài và hạn chế tham nhũng trong các dịch vụ công, sau đó là các quy định để bảo vệ công chúng từ các sản phẩm mới, từ ô tô đến dược phẩm.
Nhưng khi các quy định và thủ tục về an toàn tăng lên, các dịch vụ công trở nên kém hiệu quả hơn. Ví dụ, chi tiêu của chính phủ cho mỗi dặm đường cao tốc ở Hoa Kỳ đã tăng hơn ba lần từ những năm 1960 đến những năm 1980, do việc bổ sung các quy định và thủ tục an toàn mới. Sự suy giảm tương tự về năng suất của ngành xây dựng đã được quy cho các quy định sử dụng đất nặng nề. Không chỉ chi phí tăng lên mà các thủ tục được thiết kế để đảm bảo các hoạt động an toàn, minh bạch, có trách nhiệm với công dân đã dẫn đến sự chậm trễ kéo dài trong tất cả các loại dự án cơ sở hạ tầng, cũng như sự suy giảm chất lượng của các dịch vụ khác, bao gồm cả giáo dục.
Tóm lại, cả bốn trụ cột của lời hứa về nền dân chủ dường như đã bị phá vỡ đối với nhiều người Mỹ. Nhưng điều này không có nghĩa là người Mỹ hiện nay thích một sự sắp xếp chính trị thay thế. Người Mỹ vẫn tự hào về đất nước của họ và coi bản sắc dân chủ của đất nước là một phần quan trọng trong bản sắc của họ.
Tin vui là nền dân chủ có thể được xây dựng lại và trở nên mạnh mẽ hơn. Tiến trình này phải bắt đầu bằng cách tập trung vào sự thịnh vượng chung và tiếng nói của công dân, nghĩa là giảm vai trò của những khoản tiền lớn trong chính trị. Tương tự như vậy, trong khi dân chủ không thể tách rời khỏi việc chuyên môn kỹ trị, thì việc hiểu biết chuyên môn chắc chắn có thể ít bị chính trị hóa hơn. Các chuyên gia chính phủ nên được tuyển chọn từ nhiều nền tảng xã hội hơn, và cũng sẽ hữu ích nếu có nhiều chuyên gia hơn được triển khai ở cấp chính quyền địa phương.
Tất nhiên, điều này không thể xảy ra dưới thời chính quyền Trump sắp tới. Là một mối đe dọa rõ ràng đối với nền dân chủ Hoa Kỳ, ông sẽ làm xói mòn nhiều chuẩn mực thể chế quan trọng trong bốn năm tới. Nhiệm vụ tái thiết nền dân chủ do đó thuộc về các lực lượng trung tả. Chính họ phải làm suy yếu mối quan hệ của mình với Doanh nghiệp lớn và Công nghệ lớn và giành lại nguồn gốc giai cấp công nhân của mình. Nếu chiến thắng của Trump đóng vai trò như một lời cảnh tỉnh cho đảng Dân chủ, thì ông có thể đã vô tình khởi động một cuộc trẻ hóa nền dân chủ Hoa Kỳ.
***
Daron Acemoglu đoạt giải Nobel kinh tế năm 2024 và là Giáo sư Viện Kinh tế tại MIT, là đồng tác giả (với James A. Robinson) của cuốn Why Nations Fail: The Origins of Power, Prosperity and Poverty (Profile, 2019) và là đồng tác giả (với Simon Johnson) của cuốn Power and Progress: Our Thousand-Year Struggle Over Technology and Prosperity (PublicAffairs, 2023).
KIM THEM DO 