Kenneth Rogoff
Đỗ Kim Thêm dịch
Trong những năm gần đây, giới quan sát phương Tây ngày càng coi tình trạng bất bình đẳng là vấn đề quốc nội. Nhưng trong khi có lý lẽ mạnh mẽ để củng cố mạng lưới an sinh xã hội ở các nước phát triển, thì cách định hình vấn đề này lại bỏ qua hoàn cảnh khốn khổ của hàng trăm triệu người trên khắp thế giới vẫn đang sống trong cảnh nghèo đói cùng cực.
Năm 2014, tác phẩm Capital in the Twenty-First Century của nhà kinh tế học người Pháp Thomas Piketty đã trở thành một hiện tượng quốc tế, định hình lại cuộc tranh luận về tình trạng bất bình đẳng và đưa tác giả của tác phẩm này lên hàng siêu sao. Piketty đã có lý khi chỉ ra rằng trương hợp chính trị về việc tái phân phối thu nhập hầu như chỉ tập trung vào các mối quan tâm quốc nội. Nhưng lập luận chính của ông rằng chủ nghĩa tư bản chắc chắn sẽ dẫn đến tình trạng bất bình đẳng đang gia tăng, đã sụp đổ khi so sánh tình hình của những người nông dân nghèo ở Việt Nam với sự thoải mái tương đối của công dân Pháp thuộc tầng lớp trung lưu.
Thực ra, sự trỗi dậy của các nền kinh tế ở Châu Á và Trung và Đông Âu do thương mại thúc đẩy trong bốn thập niên qua đã dẫn đến sự giảm thiểu đáng kể nhất về chênh lệch giữa các quốc gia trong lịch sử loài người. Dù vậy, giới quan sát phương Tây hiếm khi dành nhiều lời khen ngợi cho khoảng 85% dân số thế giới sống ở Nam bán cầu. Trong khi các nhà từ thiện như Bill Gates dành nhiều nguồn lực đáng kể để cải thiện cuộc sống ở Châu Phi, thì hầu hết các tổ chức và quỹ vẫn tập trung vào việc giảm bớt tình trạng bất bình đẳng ở trong nước. Mặc dù cả hai nguyên nhân đều đáng ngưỡng mộ, nhưng giới phân tích chính trị thường bỏ qua thực tế rằng, theo tiêu chuẩn toàn cầu, tình trạng nghèo đói hầu như không tồn tại ở các nền kinh tế tiên tiến.
Tất nhiên, các nông dân ở Ấn Độ không có ảnh hưởng gì đến các cuộc bầu cử ở Hoa Kỳ hay Châu Âu, nơi mà sự tập trung ngày càng hướng vào bên trong trong những năm gần đây. Ngày nay, các ứng cử viên không giành chiến thắng bằng cách cam kết giúp đỡ Châu Phi, chứ đừng nói đến Nam Á hay Nam Mỹ. Sự thay đổi này giúp giải thích lý do tại sao cách mà Piketty định hình cho tình trạng bất bình đẳng như một vấn đề trong nước lại gây được tiếng vang lớn với những người theo chủ thuyết cấp tiến ở Mỹ – và một cách gián tiếp là với phong trào „Làm cho nước Mỹ vĩ đại trở lại“ của cựu Tổng thống Donald Trump.
Nhưng cách giải thích này bỏ qua hàng trăm triệu người đang sống ở các nước đang phát triển dễ bị tổn thương do việc biến đổi khí hậu. Hơn nữa, bất chấp tác động lâu dài của chủ nghĩa thực dân, các quốc gia phúc lợi của châu Âu hoặc Nhật Bản không quan tâm đến việc bồi thường cho các thuộc địa cũ.
Điều chắc chắn là có lý do chính đáng để tăng cường các mạng lưới an sinh xã hội ở các nước phát triển, đặc biệt là khi nói đến vấn đề giáo dục và chăm sóc sức khỏe. Tuy nhiên, xét về mặt đạo đức, vẫn còn nhiều tranh cãi liệu điều này có quan trọng hơn nhu cầu cấp thiết phải giải quyết hoàn cảnh của 700 triệu người trên khắp thế giới đang sống trong cảnh nghèo đói cùng cực hay không.
Chuyện đáng khen là Ngân hàng Thế giới và Quỹ Tiền tệ Quốc tế đã có những biện pháp đáng kể để hỗ trợ cho các nước đang phát triển. Nhưng các nguồn lực và nhiệm vụ của họ có giới hạn, và các nước giàu có xu hướng ủng hộ các chính sách và sáng kiến phù hợp với lợi ích của riêng họ.
Một lĩnh vực dường như có sự đồng thuận rộng rãi là nhu cầu hành động vì khí hậu. Với suy nghĩ này, từ lâu tôi đã ủng hộ việc thành lập Ngân hàng Carbon Thế giới để hỗ trợ tiến trình chuyển đổi xanh của các nước đang phát triển bằng cách cung cấp hỗ trợ kỹ thuật và tài chính khí hậu quy mô lớn, tốt nhất là thông qua tài trợ, không phải là vay.
Như tôi đã lập luận gần đây, tài trợ vốn đặc biệt quan trọng khi xét đến một cách quan trọng khác để cải cách chủ nghĩa tư bản trong toàn cầu: cấm các chủ nợ tư nhân kiện các chủ nợ có chủ quyền vỡ nợ tại tòa án các nước phát triển. Để thu hút tài trợ tư nhân, các nước đang phát triển sẽ phải xây dựng các tòa án đáng tin cậy và các định chế khác của riêng họ. Cho đến khi họ làm được điều đó, khoảng cách về tài trợ sẽ cần phải được thu hẹp.
Cuối cùng, việc giảm tình trạng nghèo đói trong toàn cầu đòi hỏi sự cởi mở hơn và ít rào cản thương mại hơn. Sự phân mảnh của nền kinh tế toàn cầu, được thúc đẩy bởi căng thẳng địa chính trị và các chính trị gia chủ trương dân túy thúc đẩy các hạn chế thương mại, gây ra mối đe dọa nghiêm trọng đối với triển vọng kinh tế của các quốc gia nghèo nhất thế giới. Nguy cơ bất ổn chính trị ở các khu vực này sẽ lan sang các quốc gia giàu có hơn đang leo thang với tốc độ đáng báo động, điều này đã được phản ánh trong các cuộc tranh luận ngày càng căng thẳng của các quốc gia này về vấn đề nhập cư.
Các nền kinh tế phát triển có ba lựa chọn, không lựa chọn nào trong số đó chỉ tập trung vào tình trạng bất bình đẳng ở trong nước. Đầu tiên, họ có thể tăng cường khả năng quản lý áp lực di cư và đối đầu với các chế độ tìm cách làm mất ổn định trật tự toàn cầu. Thứ hai, họ có thể tăng cường hỗ trợ cho các quốc gia thu nhập thấp, đặc biệt là những quốc gia có khả năng tránh được nội chiến. Cuối cùng, họ có thể gửi công dân đến hỗ trợ các quốc gia có thu nhập thấp. Nhiều chính phủ đã thử nghiệm các chương trình trong nước khuyến khích những sinh viên mới tốt nghiệp đại học dành một năm để giảng dạy hoặc xây dựng nhà ở tại các cộng đồng nghèo.
Ít nhất, việc gửi sinh viên phương Tây đến các nước đang phát triển – ngay cả trong thời gian ngắn – sẽ cho phép các nhà hoạt động trong khuôn viên trường đại học được hưởng đặc quyền tìm hiểu về những khó khăn kinh tế mà phần lớn dân số thế giới phải đối mặt và tự mình chứng kiến cuộc sống của người dân ở các quốc gia mà chủ nghĩa tư bản vẫn chưa bắt đầu. Những trải nghiệm như vậy có thể thúc đẩy nhận thức sâu sắc hơn về những thách thức toàn cầu và giúp những người trẻ hiểu rõ hơn về các cuộc khủng hoảng có thể ảnh hưởng đến cuộc sống của chính họ.
Điều này không có nghĩa là tình trạng bất bình đẳng ở trong nước không phải là vấn đề nghiêm trọng. Nhưng đó không phải là mối đe dọa lớn nhất đối với tính bền vững và phúc lợi của con người. Nhiệm vụ cấp bách nhất mà các nhà lãnh đạo phương Tây phải đối mặt là tìm ra ý chí chính trị để cho phép các quốc gia thâm nhập thị trường toàn cầu và đưa công dân của họ vào thế kỷ 21.
***
Kenneth Rogoff, Giáo sư Kinh tế và Chính sách Công Đại học Harvard, đoạt Giải thưởng về Kinh tế Tài chính của Deutsche Bank năm 2011, Nhà kinh tế trưởng của Quỹ Tiền tệ Quốc tế từ năm 2001 đến năm 2003. Ông là đồng tác giả This Time is Different: Eight Centuries of Financial Folly (NXB Đại học Princeton, 2011) và là tác giả The Curse of Cash (NXB Đại học Princeton, 2016)
KIM THEM DO 