Đỗ Kim Thêm
Hiện trạng
Gần đây, Dự án Công lý Thế giới đã công bố Bảng chỉ số về thượng tôn pháp luật năm 2023 (World Justice Project, WJP Rule of Law Index 2023).
Nhìn trong toàn cảnh, Bảng nêu rõ, có hơn 6 tỷ người trên thế giới đang sống trong các quốc gia với nền pháp quyền suy yếu và 3 trong số 4 quốc gia không tôn trọng nhân quyền.
Từ năm 2016, xu hướng độc tài lan rộng khắp nơi làm cho hệ thống pháp quyền của 78% quốc gia chịu ảnh hưởng tệ hại. Yếu tố giảm nhiều nhất là Quyền cơ bản ở 77% quốc gia. Xu hướng này vẫn còn tiếp tục, nhưng tốc độ sẽ chậm lại.
Nguyên nhân chủ yếu của tình hình là việc điều hành hệ thống tư pháp ở nhiều quốc gia còn kém hiệu quả, nên chưa đem lại được một nền công lý kịp thời, giá rẻ và dễ tiếp cận cho dân chúng.
Để giải thích, William H. Neukom, Chủ tịch tổ chức WJP, cho biết: “Thế giới bị ảnh hưởng nặng nề vì tinh thần trọng pháp suy giảm, đặc điểm chính là việc lạm quyền quá mức của cơ quan hành pháp, không tôn trọng nhân quyền và hệ thống tư pháp không đáp ứng được nhu cầu của người dân. Đó là một cái giá mà mọi người dân trên khắp thế giới phải trả.”
Xu hướng độc tài
Từ năm 2016, xu hướng độc tài gia tăng trong toàn cầu làm cho tinh thần trọng pháp tại nhiều quốc gia bắt đầu tồi tệ. Trận đại dịch Covid 19 bùng phát làm cho nguy cơ lên đỉnh điểm: các chính phủ ra lệnh hạn chế các quyền tự do công dân và hệ thống công quyền không còn hoạt động.
Trong bảy năm qua, chỉ số điểm về hạn chế quyền lực của chính phủ đã giảm ở 74% quốc gia. Việc kiểm tra cơ quan hành pháp do các cơ quan lập pháp, tư pháp và xã hội dân sự – bao gồm cả các phương tiện truyền thông – đều suy yếu.
Những biện pháp làm hạn chế quyền lực của chính phủ đã giảm ở 56% quốc gia trong năm nay, so với 58% năm 2022 và 70% vào năm 2021.
Tương tự như vậy, tinh thần trọng pháp trong một số các quốc gia đang suy giảm trong năm 2023 (59%) so với hai năm vừa qua là 61% và 74%.
Bảng Tuyên ngôn Quốc tế Nhân quyền không gây ảnh hưởng tích cực
Dựa theo nội dung Bảng Tuyên ngôn Quốc tế Nhân quyền, tổ chức WJP đánh giá chung là bốn trong năm chỉ số được đề ra đã suy giảm.
Kể từ năm 2016, ở nhiều quốc gia, việc tham gia của dân chúng đã giảm (83%), tiếp theo là quyền tự do hội họp và lập hội (81%), tự do quan điểm và biểu đạt (78%) và tự do tôn giáo (76%) .
Elizabeth Andersen, Giám đốc điều hành của tổ chức WJP cho biết: “Đó là một bức tranh đáng suy ngẫm khi thế giới kỷ niệm 75 năm Bảng Tuyên ngôn Quốc tế Nhân quyền”.
Trong khi phần lớn các quốc gia (56%) trải qua sự suy giảm về Quyền cơ bản trong năm 2023, tỷ lệ này vẫn thấp hơn trong năm 2022 (66%).
Hệ thống tư pháp thất bại
Năm 2023 hoạt động tư pháp theo xu hướng tiêu cực càng lan rộng, chỉ số điểm giảm trong hai phần ba quốc gia (66%), tăng so với mức trong năm ngoái (61%). Nguyên nhân chính là do tệ nạn trì trệ và thực thi yếu kém. Trong khi đó, chỉ số điểm cho hoạt động ngành tư pháp hình sự là 56% so với năm ngoái (55%).
Andersen nói: “Nghiên cứu trước đây ước tính rằng 1,5 tỷ người dân không giải quyết được các vấn đề pháp lý của họ, điều báo động đặc biệt là nhiều hệ thống tư pháp yếu kém hơn. Nếu muốn thay đổi, chúng ta cần phải có một mô hình mới, mà mục tiêu khảo cứu là hướng về con người làm trọng tâm, nhu cầu của người dân cần được phục vụ phải được đưa lên hàng đầu.”
Nhiều quốc gia không quan tâm
Đứng đầu Bảng là Đan Mạch, tiếp theo là Na Uy (2), Phần Lan (3), Thụy Điển (4) và Đức (5); đứng cuối Bảng là Venezuela (142), Campuchia (141), Afghanistan (140), Haiti (139) và Cộng hòa Dân chủ Congo (138).
Hai quốc gia mới được đưa thêm vào trong Bảng trong năm nay là Kuwait và Montenegro. Kwait được xếp vào thứ 52 trong số 142 nước và đứng thứ 2 ở khu vực Trung Đông và Bắc Phi, trong khi Montenegro đứng ở vị trí 57 và thứ 2 ở Đông Âu và Trung Á.
Chiều hướng diễn biến tệ hại hơn là Sudan, Mali, Iran, Nicaragua và Afghanistan trong khi Bulgaria, Honduras, Kenya, Slovenia và Jordan đạt được nhiều thành tích cải thiện mà Honduras đứng đầu trong nhóm này.
Về lâu dài, các quốc gia đi ngược lại xu hướng trong toàn cầu và củng cố tình thần trọng pháp là Uzbekistan, Moldova, Zimbabwe, Kazakhstan và Malaysia…
Việt Nam được xếp vào hạng thứ 87 trong tổng số 142 quốc gia.
KIM THEM DO 